Alternatief Nederland is niet kleurloos

Vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw begint de wereld van Concept M af te wijken van de onze. Dan worden de eerste kleurlozen geboren namelijk: mensen met een grijze, bijna doorschijnende huid, witgrijs haar en zwarte ogen, met een fragiel gestel en zwakke longen. De eerste paar kleurloze baby’s overlijden binnen dagen, maar de wetenschap aanvaardt de uitdaging en komt met een behandeling: kleurstof. Dit extreem dure, uit onbenoemde ingrediënten samengestelde middel wordt steeds verder verfijnd, tot kleurlozen in het heden van het boek – mei 2020 – een levensverwachting van zo’n vijftig jaar hebben.  

Alternatief Nederland

De door Aafke Romeijn geschetste wereld lijkt in de meeste opzichten op die van ons, maar is door de kleurlozen ook behoorlijk anders. De oorlogen in het Midden Oosten gingen in deze versie om het veiligstellen van de grondstoffen voor kleurstof en niet om olie. De Nederlandse en West Europese samenleving heeft zich herschikt om ervoor te zorgen dat kleurlozen een zo comfortabel en veilig mogelijk leven hebben. Tot aan het nationaliseren van de farmaceutische industrie en de zorgverzekeringen aan toe en het herinrichten van het politieke systeem. Er is nog maar één partij over, de Middenpartij, die het beheren van de status quo tot hoofddoel lijkt te hebben verheven, ook al lijkt de kleurstof op middellange termijn op te raken.

"Zodra het kleurstofalarm afgaat: reageer onmiddellijk. Verwijder de lege kleurstofampul en plaats direct een nieuwe."

Uit: Adviesbrochure kleurlozen

Natuurlijk is het geen pais en vree. Aan het begin van dit millennium heeft UFO, een terroristische beweging die een oplossing voor het ‘kleurlozenprobleem’ wil, dat met dodelijke aanslagen af proberen te dwingen. En Sarah Liefkind – een populistische professor die zich met de politiek ging bemoeien – weet de Middenpartij bijna open te breken. Maar er is nog steeds geen echt geneesmiddel en de kosten van de kleurlozen lijken uit de hand te gaan lopen. Daarom besluit Hava, kleurloze, UFO-lid en de hoofdpersoon van Concept M, een daad te stellen.

Genremenging

Concept M is een interessante mengvorm van genres: SF (sciencefiction in de zin van Social Fiction), alternatieve geschiedenis, psychologische roman en geëngageerde verkenning van de Nederlandse samenleving. Romeijn onderzoekt hoe een weliswaar kleurloos, maar verder normaal meisje, radicaliseert en zich aansluit bij een extreme groepering. Haar keuzes zijn niet altijd logisch of goed te volgen – zet ze zich af tegen haar moeder? Is ze echt overtuigd van de ideeën van haar vrienden? Wil ze wanhopig ergens bij horen? – maar de vanzelfsprekendheid van de beschrijving ervan maakt dat je als lezer meegaat.

"Laat u niet afschrikken. Er zullen partijen zijn die u door middel van felle retoriek proberen te intimideren. Ze zullen u erop wijzen dat u een gevaar vormt voor de samenleving, dat u de evolutie doet stageneren, dat als het aan u ligt, het hele Europese continent uitsterft. Laat u niks wijsmaken U bent een burger met evenveel rechten en plichten als ieder ander."

Uit: Adviesbrochure kleurlozen

Het is een slimme keus om een alternatieve werkelijkheid te creëren om dit thema uit te werken. Als het om de in onze wereld spelende problemen zou gaan – bijvoorbeeld fundamentalistisch terrorisme – dan was die verkenning waarschijnlijk door de gebruikelijke discussies ondergesneeuwd geraakt. Nu is Hava's reis van conformistisch meisje naar kaalgeschoren activiste goed te volgen zonder de bagage van voorgeprogrammeerde Twitter-reacties.

Typisch Nederlands

Er zitten wel wat zwakke plekken in het verhaal en de wereld – vaardigheden die opeens uit de lucht komen vallen, ongeloofwaardige opsporingsaanpak van de politie, de politieke ontwikkelingen ten gevolge van de kleurloosheid – maar toch werkt het. Hoe het verhaal loopt, de interactie tussen de personages, de kleinschaligheid, het ademt allemaal een typisch Nederlandse sfeer. Het terrorisme wordt nooit zo over the top als het in een Amerikaans verhaal zou zijn, de actuele politiek is herkenbaar en ondanks de uitvergrote politici toch typisch kneuterig en Hava’s radicalisering komt ook echt over als een vriendelijke poldervariant. En dat is goed, want het is zoals dat waarschijnlijk gaat in ons land. Ondanks dat RARA aanslagen pleegde, werd het nooit een ETA, IRA of IS. UFO is radicaal en er vallen slachtoffers, maar het blijft polderterrorisme.

Valkuilen

Het boek heeft in alle uitingsvormen dezelfde toon. De kleurlozenbrochure waar mee geopend wordt (mooie vondst), de officiële berichten, radiocommentaren en journalistieke verslagen, de verschillende personages, ze klinken allemaal ongeveer hetzelfde en dat is jammer. Door de vertelstemmen meer te variëren, was de wereld nog een stuk levendiger en geloofwaardiger geworden.

"Maak uzelf niks wijs: er gaat een moment komen waarop het u allemaal even te veel wordt. Dit zal waarschijnlijk de dag voor of juist na uw vijfentwintigste verjaardag zijn. Een gevoel van machteloosheid en uitputting zal u overmannen zodra u op de bank neerploft en wat tijd voor uzelf hebt. Opeens dringt het door: dit was het dan."

Uit: Adviesbrochure kleurlozen

Ook trapt Romeijn in een paar typische sciencefiction-valkuilen, zoals de infodump (te rechtstreekse uitleg over de wereld) en de ‘As you know, Bob’ (dialoog over dingen die de deelnemers al weten, bedoeld voor de lezer). Er wordt heel veel informatie op veel te directe manier overgebracht en dat was helemaal niet nodig geweest. De lezer ontdekt zelf wel hoe het zit, zeker door de structuur van het verhaal, waar regelmatig en goed gebruik gemaakt wordt van flashbacks.

Mooie mix

Toch zijn die valkuilen niet fataal voor het verhaal. Er wordt voldoende gevarieerd in tempo en door de vele terugblikken, die erg natuurlijk en invoelbaar zijn, wordt het een authentieke vertelling over een opgroeiend meisje, dat haar dodelijke aandoening een plek moet geven en dat op onverwachte en recalcitrante wijze doet. Dat de plot zich in onverwachte richting doorontwikkelt maakt helemaal dat het een geslaagd boek is.

Ronald Giphart stelde tijdens de Dag van het Fantastische Boek dat genremenging een genre op zich aan het worden is, tussen ‘normale’ literatuur en ‘genre’ literatuur (sciencefiction, thriller, fantasy etc.) in. Concept M is daar een mooie uiting van: de alternatieve geschiedenis en het door Romeijn goed uitgedachte ‘kleurlozenprobleem’ bieden een uitstekende basis voor het verkennen van onze huidige maatschappij.