Anthony Doerr: 'Het is enger als je weet dat mensen wel een keus hadden'

Anthony Doerr kan het zelf soms nog niet helemaal bevatten. Bijna een jaar is hij nu interviews aan het geven rondom zijn roman Als je het licht niet kunt zien. Het boek stond op de shortlist van de National Book Award en is een absolute bestseller in de VS en langzamerhand ook in alle landen waar de oorlogsroman in vertaling verschijnt. Maar eenvoudig ging het niet. “Dit boek kostte me tien jaar van mijn leven. Ik heb wel eens tegen mijn vrouw gezegd dat dit het slechtste plan is dat ik ooit heb gehad”, vertelt de 41-jarige Amerikaanse schrijver in Amsterdam. Van die opmerking is hij ondertussen teruggekomen, al is hij door alle aandacht de laatste tijd niet echt aan schrijven voor een nieuwe roman toegekomen. Doerr vertelt over de thema’s die hem fascineerden voor deze roman en die actueel waren in de jaren van de Tweede Wereldoorlog, maar dat nu nog steeds zijn.

In Als je het licht niet kunt zien, komen de levens van de blinde Française Marie-Laure en de jonge Duitse soldaat Werner Pfennig samen op het moment dat de Bretonse vestingstad Saint-Malo onder hevig bombardementen ligt. Het middel dat beiden verbindt en samenbrengt is de radio. Doerr: "Ik wilde een roman schrijven over een tijd waarin het horen van een stem van een vreemde in je oren nog aanvoelde als een soort wonder. Dus dat moest zich wel in het verleden afspelen." De Amerikaan koos echter niet zomaar een periode verleden, maar juist een van de zwartste bladzijdes uit onze geschiedenis; de jaren voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Oude stad
Dat de roman zich vervolgens in het oude piratenbolwerk Saint-Malo in Bretagne afspeelt, ontstond na een bezoek aan de stad. "Ik stond na een diner ’s avonds op de stadsmuren en zag de maan het strand bij laag tij verlichten. Achter me zag ik in de ramen mensen in de huizen en waande me even in een roman van Italo Calvino. Het voelde als een droom. De volgende dag deed ik de totale toeristentoer met mijn Franse uitgever en liep de hele dag door de stad met haar dikke vestingmuren en historische gebouwen. Als zo’n typische Amerikaan maakte ik een opmerking over dat alles zou oud was, waarop hij me lachend vertelde dat vrijwel de hele stad was herbouwd na de bombardementen van 1944. De fascineerde me zo dat ik daarmee meteen mijn locatie voor mijn verhaal had gevonden."

"Radio is een fantastisch medium dat voor verschrikkelijke doeleinden kan worden ingezet."

Doerr was van plan om een roman te schrijven over een meisje dat een jongen verhalen voorleest via de radio. Maar met het plaatsen van het verhaal in de Tweede Wereldoorlog kreeg ook die component een heel andere lading. "Radio is een fantastisch medium dat voor verschrikkelijke doeleinden kan worden ingezet. Zoals het een instrument van verzet kan zijn en je de vrijheid kan voelen om te luisteren naar wat je zelf wil, zo kan het ook een middel van het kwaad zijn. De nazi’s hebben de radio gebruikt om hun nationalisme in de hoofden van de luisteraars te hameren. De Volksempfänger, een korte golf radio uit nazi-Duitsland probeerde de mensen te verhinderen om onafhankelijk te denken, omdat je alleen de Duitse zenders kon ontvangen. Het principe dat radio in die beide richtingen gebruikt kan worden, trok me aan. Voor de genocide in Rwanda geldt dat je precies op de kaart kan zien dat de meeste doden zijn gevallen op de plekken waar het bereik van de radio waarop de dj’s hun geweld predikten het beste was. Op de plekken waar de radio minder goed te ontvangen was, was het geweld ook minder."

Propaganda
Dat geldt volgens de auteur ook voor de soorten technologie die wij nu hebben. Hij wijst op de mobiele telefoon die tussen ons in ligt. "Dat is een fantastisch apparaat. Je kunt er zo mee naar Madagaskar bellen. Maar internet wordt door IS ook gebruikt voor het sturen van hun propagandafilmpjes. Hoewel ik denk dat zoiets als internet de opkomst van een Derde Rijk juist kan helpen te verhinderen. Hitler kon via de Volksempfänger controleren welke boodschap de huiskamers bereikte. Nu kun je met een telefoon zo veel verschillende informatie binnenkrijgen. Maar zelfs als er vrijheid van informatie is, kan 99 procent je in één richting sturen. Denk aan de dagen na 11 september. Burgemeester Giuliani van New York en president Bush jr. verkondigden dat als je nu iets wilde doen voor Amerika, je moest gaan shoppen. Enige kritiek op die boodschap was eigenlijk niet geoorloofd, al was dat oorlogskapitalisme echt niet de oplossing."

Complex
Doerr was zich er tegelijkertijd echter van bewust dat hij met het kiezen van deze periode nogal wat druk op zichzelf legde. "Dit boek is natuurlijk fictie. Maar ik heb geprobeerd om extreem respectvol met de historische feiten om te gaan. Dat ben je ook verplicht aan de mensen die de oorlog nog hebben meegemaakt. Wat me daarbij extra motiveerde was dat ik zag hoe de Tweede Wereldoorlog tegenwoordig aan kinderen in de VS wordt voorgesteld. In videospelletjes en op zenders als History Channel zie je gedode Duitsers en zegevierende geallieerden. Het lijkt een stripboekversie van het verleden. Ik wilde de complexiteit van die periode laten zien en vraag aan de lezer om zich net zozeer in te leven in een Duitse jonge jongen als in een blind Frans meisje. Het is nu makkelijk te denken dat je wel bij het verzet zou gaan. Ik weet niet of ik zo dapper zou zijn geweest om Joden in mijn kelder te verbergen."

Pesten
Het perspectief van een opgroeiende jongen en meisje hielpen de auteur om het beeld te schetsen dat de meeste mensen niet helemaal goed of slecht waren. "Ik heb Werner voor zichzelf laten denken. Het lukt hem meerdere keren niet om de juiste keuze te maken. Doordat ik met kinderen begin kun je die ontwikkeling goed weergeven. Het is misschien aanlokkelijk om te denken dat mensen geen keuze hadden. Maar die had ieder individu wel degelijk. Die wetenschap is veel enger." Werner is een arme wees die ontdekt dat hij een talent heeft voor techniek en een fascinatie voor radio. Die gave zet hij vervolgens in aan het front. "Ik wist niet veel over het klaarstomen van de kinderen in de Hitlerjugend. Vooral het afblaffen en treiteren. Als ik zie hoe ze daar nu bovenop zitten op de school van mijn kinderen. Hier werden de in hun ogen zwakkeren er gewoon systematisch uit gepest. En de rest werd klaargestoomd voor geweld."

Holocaust
Voor zijn beschrijvingen over het verzet putte Doerr uit herinneringen uit dagboeken. "Daarmee moet je respectvol zijn", zegt hij. "Wat mij echter de meeste zorgen baarde was dat ik in een boek waarin geen Joodse mensen aanwezig zijn, toch de Holocaust niet uit het oog verloor. Ik wilde niet dat de lezers zouden denken dat ik de Holocaust zou negeren. De vervolging van joden is aanwezig op de achtergrond. Zo vertelt de moeder van Werners vriend Frederick hoe ze hoopt het appartement van de bovenburen te kunnen confisqueren. Dat is de druk die je erbij krijgt als je schrijft over de Tweede Wereldoorlog. Die druk hoef je niet zelf op te roepen. Die is er vanzelf. In de eerste pagina beschrijft ik hoe Saint-Malo gebombardeerd gaat worden. Het is alsof ik nu een pistool uit de tas haal en op tafel leg en zeg dat hij over tien minuten zal afgaan. Dat is een stuk spannender dan als ik het wapen over tien minuten ineens uit de tas haal en het afvuur."

"Ik ben nog steeds verbaasd dat het boek zo populair is geworden. Ik dacht dat niemand het zou willen lezen."

Dat de auteur vervolgens nog een lang de tijd neemt voordat die climax komt, is het risico dat hij nam. "Ik ben dan ook nog steeds verbaasd dat het boek zo populair is geworden. Er zit geen Amerikaan in, in het begin van het boek gaat het over trigonometrie en er zijn lange beschrijvingen van de natuur. Dat wil vast niemand lezen. Maar je moet lezers ook een beetje credit geven. Misschien missen ze dat juist en lezen ze er daarom graag over."

Vloek
Even was hij bang dat de mensen vooral de verhaallijn van de vervloekte diamant zouden willen volgen. "Zo’n verhaal heeft zo veel kracht in zich. Ik las over een saffier uit het British Museum die vervloekt zou zijn en waarbij betrokken mensen waren verongelukt. Zelfs de meest wetenschappelijk ingestelde mensen zijn vatbaar voor dat soort verhalen. Die mythe is de spiegel voor alle wetenschap en technologie in het boek. Het verhaal over die vloek lijkt al snel een goedkope truc om de vaart in het verhaal te houden. Ik ben meer geïnteresseerd in het menselijk verhaal en wilde dat dit boek zou gaan over hoe het leven tijdens de oorlog was voor kinderen als Marie-Laure en Werner. Voor beide kanten heb ik eenzelfde inlevingsgevoel willen creëren.” Zo liep Doerr het risico dat mensen hem ervan zouden beschuldigen dat hij een nazi sympathiek zou hebben gemaakt. “Van die gedachte heb ik dagen geen oog dicht gedaan. Ik zei ook tegen mijn vrouw dat dit het slechtste plan was dat ik ooit had gehad. Stel je voor. Straks gaan mensen me uitmaken voor neo-nazi. Bovendien heb ik hiervoor eigenlijk altijd geschreven over onderwerpen waar mensen niet zo veel over wisten. Dat is met een roman over de Tweede wereldoorlog wel anders. Maar ik denk dat ik met mijn eigen stijl en stem een ander soort boek heb geschreven. Mensen hebben altijd gelezen over generaals en staatshoofden. Ik denk dat er net zo’n licht in de geschiedenissen van gewone individuen schuilt."  

Ben je benieuwd naar Doerrs roman? In samenwerking met The House of Books verloten we 5 exemplaren van Als je het licht niet kunt zien ! Doe mee met de giveaway!