Auteur van de Week | Haruki Murakami
De ongrijpbaarheid van Murakami
Nauwelijks interviews en nauwelijks publieke optredens: de ongrijpbaarheid van Haruki Murakami wordt in stand gehouden door het teruggetrokken leven dat hij leidt. Murakami’s dagen bestaan uit niet veel meer dan schrijven en hardlopen of zwemmen, om zijn lichamelijke conditie op peil te houden. Zou het zijn ijzeren discipline zijn die hem van schrijver in ‘halfgod’ veranderd heeft?
Sinds zijn doorbraak in Japan met Norwegian Wood in 1987, is hij zijn geboorteland ontvlucht en heeft Murakami in Griekenland, Italië en de Verenigde Staten gewoond. Niet lang nadat hij besloot zich volledig op het schrijven te storten, verkocht hij zijn jazzclub in Tokio met de naam Peter Cat. In het restaurant dat er sindsdien gevestigd is, komen literaire pelgrims om in de voetsporen van de auteur te treden. De Chinees-Nederlandse filmmaakster Yan Ting Yuen nam zelf een kijkje in het restaurant, voor haar documentaire Dinner with Murakami. In haar film onderzoekt ze wat Murakami’s boeken zo geliefd maken in Japan, maar ook ver daarbuiten. Ze nodigt de schrijver uit voor een etentje. Terwijl ze wacht op antwoord duikt ze in de surrealistische wereld van Murakami. Die bijzondere, magische wereld waar lezers wereldwijd verknocht aan raakten.
‘Murakami lezen is hallucineren’
Guy Doms, fervent lezer en Hebban-recensent, raakte begeesterd door Murakami sinds hij in 2007 Norwegian Wood las. “Ik kreeg het boek van mijn dochter. ‘Dit móet je lezen’, zei ze. Ik ben een brave vader en heb dat ook gedaan, maar het boek heeft ze niet meer teruggekregen.” Doms stortte zich vervolgens op andere boeken van de Japanse auteur. “Ik vond het zodanig intrigerend. Ik raakte verknocht. Het is bewonderenswaardig hoe die man met zijn metaforen, met zijn surreële werelden, met zijn magisch realisme, een mens kan betoveren.”
Ondanks de magie, is Murakami heel toegankelijk. “De steeds terugkerende elementen zijn een belangrijke factor”, vertelt Doms. “Muziek, koken, drank. Sprekende katten, vissen die uit de lucht vallen. Als je een boek van Murakami openslaat wil je blijven lezen: zijn boeken hebben een complexe diepgang en zijn tegelijkertijd heel toegankelijk. Je kunt erover blijven nadenken, erover blijven fantaseren, dingen zoeken die er niet zijn. Murakami lezen is hallucineren.”
Op de vraag welk boek van Murakami Doms favoriet is, noemt hij bijna het halve oeuvre van de schrijver. “Mijn recensies van Murakami-boeken variëren altijd tussen de vier en vijf sterren. Ik was verknocht aan Norwegian Wood, maar ik vond De opwindvogelkronieken ook heel sterk. In de trilogie 1q84 is hij ook meesterlijk aan het werk geweest, al vond ik zijn laatste dikke pil De Moord op Commendatore ook weer zalig.” Oftewel, eens Murakami-fan, altijd Murakami fan. “Er is geen weg meer terug.”
Hebban-recensent Ellen IJzerman is eveneens groot fan van Murakami, al heeft ze niet al zijn boeken gelezen. “Daar kies ik bewust voor, want ik ben er zuinig op”, vertelt ze. “Je moet ook zin hebben in Murakami. Ik geniet er altijd ontzettend van, maar als je te veel van hem achter elkaar leest gaat het op elkaar lijken.” Het begon voor IJzerman met Kafka op het strand. Ze kijkt erop terug als was het de ontmoeting met haar eerste jeugdliefde. “Ik denk dat het een jaar of tien geleden was. Een van de hoofdpersonages is Nakata, dat is zo’n machtig mooi mens. Hij staat volkomen blanco ten opzichte van de wereld en gaat er volledig in mee. Natuurlijk zijn de pratende katten heerlijk en Johnie Walker, dat is gewoon een bijzonder figuur. Murakami roept een machtig mooie, realistische wereld op waarin allerlei vreemde, onmogelijke dingen gebeuren. En toch zijn die volstrekt normaal.”
Niet alleen de vreemde dingen in een realistische wereld, maar ook de filosofische overpeinzingen spreken IJzerman aan in het werk van Murakami. “Direct na Kafka op het strand heb ik Deopwindvogelkronieken gelezen. Dit is een van mijn favoriete boeken van Murakami. Het allermooiste in het boek is wanneer de hoofdpersoon in die put zit. Het zijn geen lullige dingen die hij aan het overdenken is, maar ze zijn toch ontzettend mooi en sprookjesachtig beschreven. Daarbij heb ik ook zoveel nieuwe muziekkennis opgedaan! Vaak zoek ik ook nog de muziek erbij en luister ernaar tijdens het lezen.”
Muzikaal met Murakami
Ellen IJzerman is niet de enige lezer die de boeken van Murakami luister bijzet met muziek. Tik ‘Murakami’ in de zoekbalk van Spotify en je ontdekt tal van playlists met muziek uit de boeken van de Japanner. Dat is ook niet verwonderlijk, want muziek speelt een belangrijke rol in het werk van Murakami. Leoš Janáčeks ‘Sinfonietta’, dat een prominente rol speelt in 1q84, zou in een week net zoveel verkocht zijn als in de twintig jaar ervoor, zo blijkt uit het artikel ‘Your literary playlist: A guide to the music of Haruki Murakami’ dat het Amerikaanse magazine The Week in 2015 publiceerde. Het artikel geeft een overzicht van muzikale verwijzingen uit de boeken van Murakami tot dan toe, inclusief quotes en paginanummers.
Professor Emile Wennekes, musicoloog aan de Universiteit Utrecht, werd gegrepen door Murakami vanwege de talloze muzikale referenties in zijn werk, zo vertelde hij vorig jaar in een interview op Radio 4. “Het verbaasde mij dat er bij een Japanse schrijver zoveel westerse muziekreferenties in zijn werk zaten, die dan ook nog narratief helemaal verankerd zijn”, legde hij uit. “Er luistert iemand naar Janáčeks Sinfonietta in een taxi en vervolgens gebeurt er iets met een lichaam en met een persoon en is die in een alternatieve wereld. Dan vraag je je af: waarom zo’n muziekstuk? Wat doet dit muziekstuk? Wat betekent deze muziek voor een Japanse schrijver?” Want ondanks zijn Japanse achtergrond, put Murakami breed uit de westerse cultuur. “Hij is een enorme platenverzamelaar”, zegt Wennekes tegen Radio 4. “Hij heeft meer dan tienduizend platen. Daar is hij een enorme alleseter in, van klassiek tot jazz tot popmuziek. Hij put daar ten volle uit voor zijn verhalen. Die verhalen zijn heel erg Japans, alles is spiritueel, veel verhalen spelen zich af in Tokio. Tegelijkertijd zijn die referenties gebaseerd op de westerse cultuur.”
Wie een greep uit de muziek uit het werk van Murakami live wil beluisteren, kan 14 januari en 15 januari naar de Murakami Music Night in het Concertgebouw in Amsterdam. Hier spelen het Alma Quartet, het Bart Wirtz Quartet en Diederik Nomden muziek uit de boeken van Murakami, die worden afgewisseld met korte voordrachten. Luister geheel in Murakami-sferen naar muziek van The Beatles, Schubert en John Coltrane.
Het onmogelijke interview
Schrijver Auke Hulst is een van de weinigen die Murakami heeft mogen interviewen. In 2013, zo’n tien jaar na zijn eerste kennismaking met Murakami, reisde hij naar de andere kant de wereld om zijn literaire held te ontmoeten. Ze spraken elkaar op Hawaii, waar Murakami destijds het gastschrijverschap aan de universiteit invulde. "Er zit een zekere discrepantie tussen hoe Murakami over zichzelf schrijft – heel bescheiden, als een 'gewoon iemand', niks bijzonders – en het idee dat je als interviewer krijgt van alle strikte regels die zijn assistenten je opleggen, en hoe moeilijk het überhaupt is hem te spreken te krijgen”, vertelt Hulst. “Maar toen ik hem sprak op Hawaii, ver weg van die assistenten, merkte ik dat zijn bescheidenheid geen affectatie is. Het is niet gespeeld. Hij was vriendelijk, inderdaad bescheiden, relaxt, gaf me meer tijd dan me door zijn assistenten was toegezegd, ging in op onderwerpen waar ik het van zijn assistenten niet over mocht hebben (politiek!) en gaf me zelfs een lift terug naar het hotel. It's a fond memory, moet ik zeggen.”
Desondanks is Hulst niet op een nieuwe manier naar het werk van Murakami gaan kijken. "Ik ben zijn werk niet anders gaan lezen door die ontmoeting, hoewel ik zijn latere werk wel lager aansla dan veel van zijn eerdere romans. Maar dat is denk ik omdat het type literatuur dat Murakami schrijft grote flexibiliteit van geest vraagt, en de vaardigheid en durf ongeremd in iets duisters en zelfs krankzinnigs te kunnen afdalen, en die vermogens nemen met het klimmen der jaren wat af, denk ik. De urgentie is afgenomen, voor mijn gevoel. Maar ik ben me ervan bewust dat dat ook bij mij, als lezer, kan liggen, en dat het juist mijn vermogens zijn die zijn afgenomen."
Persoonlijke groei of verandering teweeg brengen bij zijn lezers, lijkt Murakami’s doel bij het schrijven van zijn romans. “Iedereen moet na het verhaal ten goede veranderd zijn, hoe duister, zwaar en deprimerend het ook is”, vertelt hij aan Hulst. Precies dat had Hulst ervaren na zijn kennismaking met Murakami, toen hij in 2013 De opwindvogelkronieken las: “Had ik onbewust aangevoeld dat dit boek me binnenstebuiten zou keren? Ik las in bed en in bad en betrapte mezelf erop dat ik letterlijk naar adem lag te happen”, schreef hij in zijn verslag van de reis. Vervolgens las hij iedere vertaling van Murakami die hij kon vinden. Op een vakantie “sloot [ik] mezelf bij voorkeur op in de badkamer met Norwegian Wood, het verhaal van een jongen die worstelt met gevoelens voor een meisje met psychische problemen.” Hoewel zijn personages veelal kampen met een verstoorde balans in zichzelf, lijkt Murakami zelf niet tegen de problemen van zijn personages aan te lopen, blijkt uit het interview in NRC: “Gelukkig kan ik, zoals gezegd, mijn brein splitsen. Ik heb de kracht elk moment voor de gezonde kant van de scheidingswand te kunnen kiezen. Maar wee als ik een misstap maak...”
Voer voor filosofen: Murakami’s gespletenheid
Voor filosoof Ype de Boer, verbonden aan de Vrije Universiteit, vormde het werk van Murakami een vruchtbare bodem om het filosofische thema van gespletenheid verder uit te diepen. In zijn boek Murakami en het gespleten leven laat hij zien wat we als hedendaagse mens van Murakami kunnen leren over de fundamentele gespletenheid van de mens. “Ik was twintig toen ik voor het eerst een boek van Murakami las”, vertelt hij. “Na Norwegian Wood was ik helemaal verkocht. Ik ben alles van Murakami gaan lezen wat ik kon vinden. Daarna kreeg ik zelfs heimwee naar de wereld en de personages die zo eigen zijn aan zijn werk.”
Het is Murakami’s verbeeldingskracht die filosofisch interessant is voor De Boer. “Door het lezen van Murakami had ik twee ervaringen die ik wilde begrijpen. De eerste was de ervaring dat Murakami’s werelden zo intiem voelen, ondanks dat zo ver van de werkelijkheid af lijken te staan. De verhalen zijn absurd en surreëel, er komen allerlei schaduwen en spiegelwerelden tot leven. Bovendien zijn deze werelden geschapen door een Japanse auteur - hoe komt het dat ze voor mij als westerling toch zo dichtbij voelen? De tweede ervaring was dat zijn personages een dubbel effect op mij hebben. Enerzijds bieden ze troost: ze praten op een luchtige manier over zichzelf en over het leven, en gaan onafhankelijk en relativerend om met moeilijke problemen. En aan hun bescheiden levens wordt op een romantische manier invulling gegeven. Maar ze riepen ook frustratie bij me op: er gebeuren zulke bizarre dingen, ze verliezen vrienden of geliefdes, worden opnieuw verliefd of komen in noodlottige toestanden terecht, maar dat alles lijkt hen in eerste instantie nauwelijks te raken. Vaak genoeg dacht ik dus ‘ga wat doen!’. Deze tegenstrijdige ervaringen zag ik in al Murakami’s boeken terug. De personages hebben enerzijds een enorme behoefte aan zelfbehoud en overzicht, maar anderzijds hebben ze het idee dat er een transformatie gaande is. Dat zijn ervaringen die we allemaal kennen en waardoor het werk van Murakami mensen wereldwijd aanspreekt: van de ene kant zoeken we stabiliteit, van de andere kant meer avontuur. Ik besloot die tegenstrijdigheid in de mens serieus te nemen en aan de hand van Murakami’s werk te analyseren.”
De belangrijkste filosofische les haalde De Boer uit Hard-boiled wonderland en het einde van de wereld in combinatie met Kafka op het strand. “Gespletenheid is iets wat we allemaal kennen. Wat mij veel troost geboden heeft, is dat gespletenheid voor Murakami’s personages op zich geen probleem vormt. Vaak voelen mensen zich verplicht een keuze te maken als ze ergens onzeker over zijn of een dilemma ervaren. Als de onzekerheid weg is, is het probleem opgelost, is de gedachte. Ik begrijp die wens, maar wat het mooie is in Murakami’s boeken is dat de hoofdpersonen dat keuzemoment loslaten. Ik denk dat dat een levenswijsheid is waar we bij stil mogen staan. Het ideaal dat je op een gegeven moment de juiste identiteit hebt gevonden, dat je weet wie je bent en je je hebt gezuiverd van alles wat tegenstrijdig is, dat wordt losgelaten. En op dat moment zie je dat het leven voor de personages juist opengaat: liefde wordt mogelijk voor henzelf en voor anderen. Ze voelen zich op een andere manier verantwoordelijk, waardoor ze zich vrij voelen.”
Murakami in enkele cijfers
- 1949: Murakami werd geboren op 12 januari
- 14: romans schreef Murakami, waaronder enkele lijvige boeken als 1q84 en De Moord op Commendatore. Daarnaast schreef hij talloze verhalen en non-fictiewerken
- 19: boeken zijn in het Nederlands vertaald
- 1987: Norwegian Wood verschijnt, Murakami’s grote doorbraak
- 50: talen waarin het werk van Murakami wordt uitgegeven
- 1296: pagina’s telt de lijvige trilogie 1q84
