Boekenpraat: Reacties op een schandaal

In de rubriek 'Boekenpraat' gaat de Hebban Crew in gesprek over een boek, met elkaar óf met een enthousiaste Hebbanner. Een paar weken geleden vroeg Anouk in haar Weekopening om een meelezer voor de roman Identitti. Wilma beantwoordde haar oproep.

(15)

Wil ik lezen

• Wil ik lezen
• Nu aan het lezen
• Gelezen
• Verwijderen
•   Favorieten
•   Verlanglijstje
•   In bezit
•   Uitgeleend
Challenges
  {{title}}
  {{title}}
• Nieuwe plank maken
• Loading
• De wijzigingen zijn opgeslagen

Identitti

Mithu Sanyal, vertaald door Ymke van der Staay
Uitgeverij Cossee

Het is een enorm schandaal: prof. dr. Saraswati, dé professor voor postkoloniale theorie, gender- en identiteitstheorie, beweerde altijd dat zij van Indiase afkomst is. Maar ze heeft haar huid laten kleuren en komt gewoon uit een Duitse familie.

Hoe moet haar studente en grote bewonderaar Nivedita de mediahype en shitstorm rond de fake-kleur op haar populaire identiteitsblog ‘Identitti’ becommentariëren? Moet ze haar geliefde docente nu aanvallen of verdedigen? Waarom deed Saraswati dit, wat zit erachter? Als je gender fluid kunt zijn, geldt dit dan ook logischerwijs voor je huidskleur? Of zijn sekse en huidskleur biologie, maar is gender een keuze? Wat een verwarring, en wat een spagaat tussen theorie, praktijk en emotie! De lezer vliegen haatberichten, dogmatische tweets en modieuze onzin om de oren, maar ook – en dat maakt deze roman zo boeiend – buitengewoon heldere inzichten in de veranderingen van de tijdgeest. Professor Saraswati houdt zich knap staande, ook als haar volgelingen bij de universiteit haar ontslag eisen.

Een heel ander soort taal

Anouk: 'In mijn Weekopening zei ik over Identitti dat het boek me enorm interessant leek, maar dat ik er ook een beetje voor terugdeinsde. Het is een heftig thema en iedereen heeft er een mening over, jezelf voordoen als iemand van kleur en alles dat daaruit voortvloeit. Racisme, identiteit, toe-eigening... Het thema in deze roman is zo nieuw dat je er geen antwoord op hebt als iemand je vraagt waarom fluïditeit in ras of kleur anders zou moeten zijn dan genderfluïditeit. Het kwam ook eigenlijk nooit eerder voor, je als wit persoon bewust voordoen als een minderheid. Ik vind het belangrijk om te begrijpen wat er speelt, ook al is mijn mening als wit persoon ondergeschikt aan deze discussie. Ook Wilma ging de uitdaging aan om meer te leren.'

Wilma: 'Als inwoner van een redelijk klein dorp loop ik best achter in de omgang met mensen met een andere achtergrond, want ik kom ze gewoon niet zoveel tegen. Daarnaast ben ik een soort van kleurenblind en dat schijnt ook niet goed te zijn, omdat je het probleem dan niet onderkent. Dus er valt voor mij nog een hoop te leren, want ik wil geen mensen voor het hoofd stoten door mijn onwetendheid. Maar omdat het steeds meer beladenheid krijgt, lijkt het steeds enger te worden omdat je geen fouten meer durft te maken of mag maken. Daarom zou ik graag samen met jou willen ontdekken hoe we met deze complexe materie om kunnen gaan en vooral hoe we er misschien wat luchtiger en met humor mee om kunnen gaan zonder mensen te kwetsen.'

Anouk: 'Het valt me al meteen op dat er veel populair taalgebruik wordt gebezigd, hoe kijk jij daar tegenaan? Ik vind het zelf vaak wat lastig om in te komen, voor mij is schrijftaal toch anders dan spreektaal en hoewel ik in mijn hoofd nog altijd 22 ben, ben ik toch echt vijftien jaar ouder dan dat. Als ik er eenmaal aan gewend ben, is het geen probleem meer. Ik zag ook bij snel bladeren dat er blogs, berichtjes en tweets in voorkomen. Dat geeft je wel helemaal het gevoel dat je in die belevingswereld van jongvolwassenen duikt. Net zoals het vele Engels dat tussen het Nederlands door wordt gebezigd (Duits in de originele taal).'

Wilma: 'Haha en ik ben nog twintig jaar ouder dan jij bent, kun je nagaan hoe het op mij over komt. Nee hoor, dat valt wel mee, maar je wordt als lezer gewoon midden in het verhaal gedropt, zodat je echt even moet zoeken naar houvast. Je bent gelijk uit je comfortzone. De blog van hoofdpersonage Nivedita waar het boek mee begint, roept meer vraagtekens op dan dat we een duidelijk beeld van haar krijgen. De eerste hoofdstukken waarin plaagstootjes gegeven worden over gender en huidskleur zijn ongetwijfeld de voorbode van wat ons verder nog te wachten staat. Er staat een mooie quote en geweldige doordenker op die eerste pagina's na een interessante verhandeling over witte superioriteit:

Saraswati concludeert daaruit dat witheid iets is wat ook witten beperkt.

Nu al veel stof tot nadenken ondanks de luchtige en humoristische toon.'

Anouk: 'Ik vind het tijdens het lezen lastig bijbenen soms met de teksten, omdat Sanyal een heel eigen taalgebruik bezigt waarin wordt aangenomen dat je al vrij veel weet over racisme, anders zijn en niet thuishoren. Dat is voor mij als witte vrouw natuurlijk helemaal niet vanzelfsprekend en hoewel ik me er de laatste jaren zeker meer mee bezig ben gaan houden, voelt het lezen van deze roman ergens ook weer voyeuristisch. Je wordt gedwongen om op een andere manier te lezen.'

Wit of kleur?

Anouk: 'Ik heb nog geen goed antwoord gevonden op de vraag waarom het precies aanstootgevend is dat Saraswati zichzelf voordoet als een Person of Colour. Ze staat sterk in haar schoenen en weet het allemaal heel logisch te laten klinken, zodat je ook als lezer niet veel verder komt dan 'het voelt fout' te stamelen. Die frustratie van Nivedita om het 'waarom' niet uit te kunnen leggen, voelde ik heel sterk. Sanyal is ontzettend goed in beargumenteren en laat dat in haar personage Saraswati doorklinken. Ik vind het heel interessant dat Saraswati op die manier wordt beschreven, gezien Sanyal zelf van kleur is. Je kunt er totaal niet uit afleiden aan welke kant van de discussie de auteur zelf staat. En ik heb inmiddels geleerd dat je geen aannames behoort te doen. Ik mag dus niet zomaar denken dat Sanyal Saraswati aanstootgevend vindt, puur omdat ze zelf een Person of Colour is. Het is lastig en het is confronterend, maar het is ook in alle verwarring heel verhelderend, als je begrijpt wat ik bedoel.'

Wilma: 'In het boek staat inderdaad niet waarom het zo erg is dat Saraswati zich voordoet als PoC, al geeft ze zelf wel als antwoord: "People of Colour is een politiek en geen racistisch onderwerp!" Wat ik er in het echte leven van begrijp, is dat je je dan iets toe-eigent wat niet van jou is. Als wit persoon ben je niet onderdrukt, zijn je voorouders niet tot slaaf gemaakt, word je niet gediscrimineerd of achtergesteld, et cetera. Het boek staat vol met sterke quotes om over na te denken. Zo beschrijft Sanyal een stukje college van Saraswati:

Succesvol antiracisme houdt in dat iedereen altijd waakzaam en genuanceerd is en nooit op stereotypes terugvalt. Maar zelfs dan kunnen we nooit zeker weten of we niet onbedoeld toch iemand in een hokje stoppen. Of, nog erger, níét met mensen communiceren, uit angst iets fout te doen. Dat we dus géén compliment geven, géén vraag stellen, géén nieuwsgierigheid ontwikkelen, om maar niet in de racismeval te lopen. Ik heb het hier over de typische 'Waar kom je vandaan?'-val. En wil daarover nu heel duidelijk zijn: zwijgen is erger!

Ik vind dat wel herkenbaar, je hebt het gevoel alsof je op eieren moet lopen in je omgang met mensen van kleur, terwijl dat eigenlijk onzin is. Als je op menselijk niveau en met respect voor elkaar omgaat, moet en mag je fouten kunnen maken. Je merkt dat Sanyal weet waar ze over schrijft en dat ze alle argumenten van iedereen al tientallen keren heeft gehoord en dat maakt het boek zo boeiend, denk ik.'

Geen gemakkelijk boek

Wilma: 'Inmiddels heb ik het boek uitgelezen en moet ik het echt even laten bezinken. Het lijkt wel alsof het meer vragen oproept dan beantwoordt. Wat je zegt over het eigen taalgebruik en de aanname dat we al het een en ander weten over racisme, anders zijn en het niet thuishoren, geeft wel aan dat we dit boek 'nodig' hebben om onze ogen te openen. Ik ben zeker van plan om meer boeken over dit onderwerp te gaan lezen. Sowieso was ik al benieuwd naar Audre Lorde, maar nu heb ik helemaal een goede aanleiding en ik ga zeker kijken of de andere boeken die Sanyal tipt hier te krijgen zijn.

Anouk: 'Identitti is een boek dat je langzaam moet lezen, want het duizelt je daarna. Sanyal geeft ook helemaal geen oplossingen, want die zijn er niet. Ze laat alleen haarfijn zien welke emoties en argumenten er bij komen kijken nadat zo'n onthulling wordt gedaan. Je kunt Identitti trouwens ook niet snel lezen, want daarvoor wordt er wel heel veel theorie naar je toe geslingerd. Soms leest het als een essay, en al het Engels er doorheen maakt ook dat je pas op de plaats moet maken. Wat dat betreft is het eigenlijk helemaal geen toegankelijk boek. Ik herkende zelf veel termen en verwijzingen, omdat deze onderwerpen tijdens mijn studie Literatuurwetenschap vaak voorbij zijn gekomen, hoe was dat voor jou? Voor mensen die voor het eerst iets willen lezen over racisme en identiteit is dit geen gemakkelijk instapboek.'

Wilma: 'We zijn het er in ieder geval over eens dat het geen gemakkelijk boek is om te lezen. Het zit heel knap in elkaar en je merkt dat ze veel onderzoek heeft gedaan. Ze heeft de uitkomsten daarvan verwerkt in het boek zodat je inderdaad verschillende stemmen hoort. Ik denk dat we allebei even enthousiast zijn over de manier waarop ze dat voor elkaar heeft gekregen. Met het taalgebruik had ik niet zoveel moeite, al heb ik wel een paar uitdrukkingen opgezocht.'

Van Sanyal naar Saraswati

Wilma: 'Ik krijg de indruk dat Sanyal zich zo neutraal mogelijk probeert op te stellen ten opzichte van andere mensen en probeert te vermijden om een etiket op iemand te plakken. Ze laat duidelijk doorschemeren dat witte mensen er niets aan kunnen doen dat ze wit zijn en dat dat eveneens nadelen kan hebben. Darnaast ligt het er maar net aan waar je bent, in de Verenigde Staten kijken ze heel anders tegen de verschillende kleuren aan. Een tijdje geleden heb ik De rook die dondert van Namwali Serpell gelezen. Zij beschrijft dat kleurnuances in Afrika veel invloed hebben, wat ik best bijzonder vond om te lezen. Maar hier worden bijvoorbeeld de witte Polen ook niet altijd even netjes behandeld, dus het is niet altijd de kleur die een rol speelt. Sanyal, in de vorm van Saraswati, geeft aan dat vooral het systeem veranderd moet worden: iedereen moet gelijke kansen krijgen en hetzelfde behandeld worden, ongeacht kleur, ras, gender, afkomst en de plek waar je bent. En dat lijkt me een mooi streven. Denk jij dat dat iets is wat we nog gaan meemaken?'

Anouk: 'Ik denk het niet, maar om te zorgen dat het over een paar generaties wél zo ver is, zullen we nu alvast moeten beginnen. Daarom is Identitti een belangrijk boek. Het geeft geen pasklare antwoorden – integendeel – maar leert je erover praten, hoe moeilijk dat ook is. Er zitten namelijk heel veel gevoelens aan deze onderwerpen vast en pijn zorgt er altijd voor dat je niet meer naar een ander luistert. Of zelfs pijn met elkaar gaat vergelijken, zoals Nivedita zegt. Toevallig las ik daar niet zo lang geleden ook over in Viktor van Judith Fanto, daar ging het over slachtoffers van de Holocaust die een hierarchie van lijden hebben ontwikkeld en elkaar de pijn van hun persoonlijke ervaringen niet gunnen omdat die van hen hoger in rang staat. Bijvoorbeeld als je alleen ondergedoken hebt gezeten versus een kamp hebt overleefd.

Ik vind het ontzettend knap van Sanyal dat ze in haar eentje de verschillende kanten van het probleem beargumenteert, je vergeet bijna dat er maar één auteur is. Er zit ook zoveel nuance in dat het inderdaad een bijna niet te ontwarren kluwen is. En iedereen draagt zijn of haar eigen pijn met zich mee, want de ervaringen van iemand die een diep donkere huidskleur heeft, zijn anders dan iemand die van gemengd bloed is en daardoor lichter. Ook in POC-gemeenschappen speelt de lichtheid van je huidskleur een rol en in die zin is ras inderdaad misschien wel gewoon een sociaal construct.'

Wilma: 'Ik vind het mooie aan het boek dat Sanyal het als podium gebruikt om als ambassadeur voor iedereen op te treden: heb respect voor elkaar en zorg boven alles voor communicatie onderling en probeer elkaar te begrijpen. Zij vindt dat iedereen van het goede van de mens uit moet gaan, eerst luisteren, vragen en praten en dan pas oordelen. En het is inderdaad geen wedstrijd wie het meeste wordt gediscrimineerd of onderdrukt, al lijkt het daar soms wel op. Hoe vond jij overigens die tweets, die voornamelijk in het Engels zijn? Het lijkt me dat het boek daardoor minder toegankelijk wordt, al legt ze wel goed uit in het nawoord hoe ze daaraan is gekomen, dat vind ik wel briljant verzonnen.'

Anouk: 'De tweets zorgden er bij mij voor dat het nog realistischer leek, vooral omdat tweets van beroemde personen gebaseerd waren op meningen die ze daadwerkelijk hebben geuit op het platform. J.K. Rowling over transgenders, bijvoorbeeld. Het laat ook goed zien hoe de menigte meegaat in een golfbeweging, want hoe langer het duurde, hoe meer de toon veranderde. Met Identitti laat Sanyal vooral zien hoe zowel de menigte als de individuen reageren op zo'n schokkende onthulling, dat is erg knap gedaan. Bovendien vond ik het heel tof om te lezen dat Sanyal onderzoek heeft gedaan om de mening van echt bestaande deskundigen geheel waarheidsgetrouw te verwerken in de Saraswati-casus. Ze heeft zelfs enkelen van hen specifiek gevraagd over haar hoofdpersonage te schrijven. Het voelt absoluut alsof ze Saraswati tot leven heeft geroepen, zo verweven is ze in onze realiteit.'

Wil jij ook een keer meedoen met een Boekenpraat? Lees elke maandag de Hebban Weekopening.