Boekenpraat - Als de schaduw die verdwijnt

Als de schaduw die verdwijnt van Antonio Muñoz Molina 

Terwijl de FBI naar hem op zoek is voor de moord op Martin Luther King, lukt het James Earl Ray om op valse paspoorten vanuit Amerika Lissabon te bereiken. Met behulp van vrijgekomen FBI-stukken reconstrueert Antonio Muñoz Molina de laatste stappen van Ray voor zijn arrestatie en neemt hij ons mee in diens hersenspinsels en zijn beruchte misdaad. 

Lissabon is ook de stad die Muñoz Molina inspireerde voor zijn eerste roman, Winter in Lissabon. Als hij er na dertig jaar terugkeert, wordt de stad het toneel voor drie elkaar afwisselende verhalen: Ray, die in 1968 het mikpunt is van een internationale klopjacht; de schrijver die er in 1987 zijn literaire stem zoekt; en Muñoz Molina die in het heden reflecteert op de mogelijkheid om via de roman de wereld door andermans ogen te verbeelden.

Antonio Muñoz Molina (1956) is een Spaanse schrijver en lid van de Real Academia Española. Hij woonde afwisselend in Madrid in New York. Tot 2006 leidde hij het Instituto Cervantes in New York. Zijn werk heeft al vele literaire prijzen gewonnen, waaronder de prestigieuze Premio Planeta.

Lindy: 'Hoewel De nacht der tijden nog steeds op mij wacht als Vergeten Boek van 2016 wilde ik toch Als de schaduw die verdwijnt graag lezen. De beschrijving deed een spannende reconstructie van de zoektocht naar de moordenaar van Martin Luther King vermoeden, die Muñoz Molina verweeft met zijn eigen schrijversverleden. En hoewel Als de schaduw die verdwijnt een historische gebeurtenis als uitgangspunt neemt die veel mensen zal aanspreken, die heel spannend kan zijn, heeft Muñoz Molina die toch op een heel andere verwerkt dan ik had verwacht. Had jij dat ook?' 

Soraya: 'Het spannende element dat jij hier aanhaalt, trok mij meteen in de flaptekst van Als de schaduw die verdwijnt. Meteen heb je beelden in je hoofd van een man die op de vlucht is en probeert te ontkomen aan vervolging voor de moord die hij heeft gepleegd. Wat ik bewonderenswaardig vind in deze roman van Muñoz Molina is dat hij de slechterik, James Earl Ray dus, heel menselijk neerzet. We hebben het over iemand die een moord heeft gepleegd, daarna koelbloedig op de vlucht sloeg om daarna vol te houden dat hij onschuldig was. In het proces naar zijn veroordeling bleef hij volhouden dat hij er was ingeluist en hem onder druk een verklaring was afgenomen. Het voorkwam niet dat hij 99 jaar gevangenisstraf kreeg opgelegd.'

Lindy: 'Ja, dat viel mij ook op. Grappig genoeg kon ik soms meer sympathie opbrengen voor James Earl Ray dan voor de ‘ik’ in deze roman, met name als Muñoz Molina schrijft over zijn vroege jaren als schrijver, waarin hij drinkt en rookt bij het leven, en zelfs vier weken na de geboorte van zijn kind zijn gezin achterlaat voor een bezoek aan Lissabon. We lezen over Rays achtergrond in een groot gezin waarin geen aandacht was voor de kinderen, over zijn onzekerheden, zijn eenzaamheid tijdens zijn vlucht en alle manieren waarop hij zich een nieuwe persoonlijkheid probeert aan te meten, hoe hij zichzelf vergelijkt met personages uit zijn favoriete detectives. Hoewel ik weet dat hij een moordenaar was, voel ik toch met hem mee. Dat heeft Molina knap gedaan, vind ik. Wat denk jij daarvan?' 

Soraya: 'De eenzaamheid is heel schrijnend, maar tegelijkertijd zeer treffend beschreven door Muñoz Molina. Omdat je gaandeweg in de roman steeds meer informatie over de achtergrond van James Earl Ray krijgt, probeer je door zijn persoonlijkheid heen te prikken. Ik begon zo te snappen waarom hij zich probeerde te modelleren naar personages uit zijn favoriete detectives, maar kan dan weer weinig tot geen begrip opbrengen voor zijn daad. Wat ik altijd bijzonder vind aan het werk van Muñoz Molina is dat hij de andere kant van een verhaal probeert te belichten en dat heeft hij ook uitstekend gedaan in Als de schaduw die verdwijnt.'

Lindy: 'Ja, daar heb ik ook wel bewondering voor. Ook zijn schrijfstijl blijf ik bijzonder vinden: hij maakt altijd weinig gebruik van dialoog (in Als de schaduw die verdwijnt zelfs helemaal niet), schrijft in typerende, ellenlange, beschrijvende volzinnenn en heeft net als veel andere Spaanse auteurs altijd veel aandacht voor de omgeving. Toch weet hij wel spanning aan te brengen in zijn verhaal. In deze roman maakt hij gebruik van een perspectief waarin hij als ik-persoon een ‘jij’ aanspreekt waarvan we lange tijd niet weten wie het is. Bovendien wisselt hij drie tijden met elkaar af: Molina vertelt over zijn eerste bezoek aan Lissabon, de stad die hij bezocht voor zijn eerste roman Winter in Lissabon, over zijn terugkeer naar de stad dertig jaar later en over de vlucht van Ray eind jaren 60. In het relaas van Molina komen soms lukraak opmerkingen terug over Ray; die laten zien hoe geïntrigeerd Molina was door Ray, hoe gedachten over hem soms onverwacht te kop opsteken, hoe verdiept de schrijver was in het verhaal van de moordenaar. We moeten soms even zoeken wiens verhaal we lezen, maar dat houd je wel bij de les, vind je niet?'  

Soraya: 'Ik verdenk Antonio Muñoz Molina er weleens van dat hij het leven zeer filosofisch benaderd, dat maakt het lezen van zijn romans ook altijd een uitdaging. Dialoog kenmerkt vaart in een boek en daarom moet ik wel toegeven dat het even duurde voordat ik de smaak te pakken had met dit boek. Zinnen opnieuw lezen, zelfs af en toe hardop uitspreken om te zien waar hij de klemtoon zou leggen. Ik kreeg een flashback naar de tijd dat ik een aantal van zijn romans in het Spaans las en de tel kwijtraakte bij de hoeveelheid komma's en werkwoorden die op mijn netvlies verschenen. Maar tegelijkertijd genoot ik er ook van om op een bepaalde manier aan het werk te zijn met dit boek, een soort slow-reading waarbij je ondertussen puzzelt welke intentie erachter een zin schuil gaat bijvoorbeeld.'

Lindy: 'Ja, het werk van deze schrijver is soms een echte puzzel, dat herinner ik me ook nog van Beatus Ille en El jinete polaco (Ruiter in de storm) die ik onderzocht voor mijn masterscriptie en die nu nog met tientallen post-its in mijn boekenkast prijken. Net als in die romans en in ander werk van Muñnoz Molina heeft het verstrijken van tijd en het geheugen in deze roman een prominente rol. In Als de schaduw die verdwijnt doet hij dat bijvoorbeeld door een mooi beeld te geven van de manier waarop zijn schrijverschap is veranderd. Van het tikken op een typemachine, met een pakje Marlboro en aansteker in de aanslag. Zijn beschrijvingen uit die tijd doen bijna filmisch aan, als oude zwart-wit films. Later doet het schrijven op een laptop en het internet raadplegend veel minder romantisch aan, maar als persoon is hij dan wel veranderd van een rokende en drinkende schrijver in een auteur die op een heel andere manier met zijn werk bezig is, serieuzer, meer ervaren. Heb jij dat ook zo ervaren?'

'Tot het vallen van de avond zat hij opgesloten in zijn kamer in Hotel Portugal, vervolgens glipte hij via de stilste straten weg naar Cais do Sodré – hij kon niet weten hoe onzichtbaar hij was geworden, hoezeer hij had bereikt wat hij zich niet eens kon voorstellen, geen enkel spoor achterlaten, als een schaduw die verdwijnt, als de gangster uit de zwart-witfilm die plastische chirurgie ondergaat en als het verband wordt verwijderd het gezicht van Humphrey Bogart heeft, of zoals de meestercrimineel Ernst Stavro Blofeld, die in de ene James Bond-roman dik, traag, wittig is, met uitpuilende ogen, een gladgeschoren gezicht, en in de andere mager en gebronsd, met een witte haardos en lichtgevende groene lenzen.'  

Soraya: 'Nu je dit zo beschrijft, moet ik terugdenken aan een Cervanteslezing die ik tijdens mijn studententijd bezocht in Utrecht. Toen we het er laatst over hadden, bleek jij ook in het publiek te zitten (de wereld is klein?). Muñoz Molina presenteerde zichzelf als een man die gaandeweg werd gegrepen door fictie en fulltime romanschrijver werd. Daarentegen steekt hij zijn mening nooit onder stoelen of banken en deed hij die avond ook een aantal pittige uitspraken over de situatie van Spanje vandaag de dag en de rol van de gemeenschappelijke geschiedenis die een stempel heeft gedrukt op de Spaanse burger. Zijn uiterlijk en houding matchen met die serieuze toon, maar op een of andere manier heeft de beste man ook een twinkeling van ondeugd in zijn ogen. Dat doet me denken aan de scènes waarin Muñoz Molina openhartig zijn worsteling naar het schrijverschap beschrijft; de ambtenaar die veranderd in een kroegtijger om zich te ontworstelen aan de figuurlijke strop van zijn beroep. Ook vond ik het knap hoe hij alle pogingen beschrijft, maar er vastbesloten van was dat het op een dag zou lukken om die eerste roman af te ronden. En moet je zien waar hij nu is, hoe belangrijk hij is geweest voor de Spaanstalige literatuur.'

Lindy: 'Ja, dat was de Spinozalezing in 2011. Ontzettend grappig dat we elkaar toen nog niet kenden! Ik kan me herinneren dat er die avond, terwijl de schrijver aan het woord was, ook het bericht binnenkwam dat de ETA definitief een punt wilde zetten achter de gewelddadige manier waarop zij strijd voerden voor een onafhankelijk Baskenland. Muñoz Molina sprak zich toen al jaren uit tegen terrorisme en het Spaanse beleid daartegen. Dat bericht maakte volgens mij veel bij hem los. Ik denk inderdaad dat er achter die serieuze bril en baard een heel empatisch persoon schuilgaat. Ik blijf dan ook maar denken hoe groot het aandeel fictie en non-fictie is in deze roman. We mogen een hoofdpersoon nooit identificeren met de auteur, maar bij dit boek doe je dat bij de ‘ik’-persoon automatisch toch. Ik bleef mezelf voorhouden dat ik dat niet mocht doen, had jij dat ook?' 

Soraya: 'Dat is normaal echt een no go-area bij het lezen van een roman, maar hier ligt het er wel zo bovenop dat je die denkbeelden niet uit je gedachten kunt krijgen. Het is gewaagd om dit als auteur te doen, om een bestaand persoon die daarnaast een belangrijke rol in een historische gebeurtenis heeft gespeeld te portretteren in een fictief verhaal. Maar tegelijkertijd lijkt het een trend te worden waarbij auteurs het zichzelf permitteren om vage gebeurtenissen te duiden in een roman. Misschien had Antonio Muñoz Molina stiekem ook die wens om die waas die rond het begin van zijn schrijversschap hing een nieuwe betekenis te geven?'

Lindy: 'Die waas was er in ieder geval letterlijk destijds, als hij inderdaad in een kamer schreef die blauw stond van de sigarettenrook. Als de schaduw die verdwijnt was uiteindelijk geen easy read, maar voor de lezer die doorzet levert het een hele mooie leeservaring op. Het leven is niet zo zwart-wit als de geliefde films van Ray en Molina: ik denk dat dat een van de lessen is die ik uit deze deze roman heb gehaald. Mensen ontwikkelen zich, veranderen, zijn nooit helemaal goed, helemaal slecht. Wat heb jij uit dit verhaal kunnen halen voor jezelf?'   

Soraya: 'Ik denk dat het er ook omdraait dat je uiteindelijk niet kunt vluchten voor wie je bent, dat je levenslot zelf in handen hebt. Dat klinkt heel zwaar, sommige hoofdstukken in deze roman zijn dat ook, maar het laat je reflecteren over het leven. Dat een bepaalde beslissing gevolgen heeft voor de rest van je leven. Dat het soms beter is om even stil te blijven staan in plaats van weg te rennen.'

Lindy is redacteur voor de genres Young Adult en Junior, leest zelf het allerliefst (vertaalde) literatuur en schreef haar Masterscriptie over Beatus Ille en El jinete polaco van Antonio Muñoz Molina. Ook heeft ze een stiekeme voorliefde voor de verhalen van Jane Austen. 

Soraya is redacteur voor de genres Thriller en Non-Fictie bij Hebban. Ze speurt naar vers thrillerbloed binnen de Hollandse polder en ver daarbuiten. Voor een intrigerend true crime verhaal of angstaanjagende thriller bewandelt ze de meest duistere wegen. Ze rust niet totdat de zaak is opgelost en de laatste bladzijde omgeslagen. In oktober 2018 verschijnt haar debuutthriller Persona bij HarperCollins Holland.