Boekenpraat - Dit is geen vrouwenboek
Dit is geen vrouwenboek
Driekwart van de grote literaire prijzen gaat naar mannelijke schrijvers. Van de 165 bestverkochte literaire werken werden er 25 geschreven door een vrouw. Het DWDD-boekenpanel koos slechts in 27% van de gevallen voor een vrouwelijke auteur. Maar vrouwen schrijven dan ook voornamelijk over de liefde en persoonlijke wissewasjes. Toch?
Corina Koolen promoveerde op genderongelijkheid in de Nederlandse letteren. Uit haar onderzoek blijkt dat vrouwelijke auteurs doorgaans lager scoren op een schaal van literaire kwaliteit. Hoe kan dat? Zijn het de auteurs zelf? Ligt het aan hun schrijfstijl? Hebben de lezers vooroordelen, of zijn het toch de vermaledijde uitgevers en juryvoorzitters? Koolen belicht het onderwerp van alle kanten en zet uiteen hoe het kan dat er anno 2020 nog zo’n groot gat in literaire waardering bestaat.
De waarheid achter man-vrouw-verschillen in de literatuur.
Lindy: 'Het boek van Koolen is een bewerking van haar proefschrift 'Reading beyond the female', een onderzoek naar de relatie tussen auteursgender en ideeën over literaire kwaliteit. Het is hoogstwaarschijnlijk veel makkelijker te lezen dan haar wetenschappelijke werk en toegankelijk voor iedereen die geïnteresseerd is in dit onderwerp. Ze laat op een rustige, opbouwende manier zien hoe het komt dat vrouwelijke auteurs niet dezelfde waardering krijgen als hun mannelijke collega's. Hoe hebben jullie het lezen van dit boek ervaren? Hoe overtuigend vind je de onderzoeksresultaten?
Anouk: 'Hoewel ik het interessant discussiemateriaal vind (en benieuwd was naar de uitslag van Koolens onderzoek), is het geen boek dat je even lekker wegleest. Het is nog altijd opgebouwd als een wetenschappelijk artikel; ik herkende alle elementen uit de tijd dat ik ze ook nog weleens moest schrijven. Daarbij vind ik dat Koolen wat vaak doorschiet in haar verantwoording, alsof ze zich zoveel mogelijk wil indekken. Ik mis hier juist het rechttoe rechtaan van een wetenschapsartikel ("dit hebben we gevonden, doe het ons maar na"). Een inhoud vol goede discussiepunten, maar hoeveel mensen zullen het boek van voor tot achter doorlezen?'
Aimee: 'Ik denk inderdaad dat dit geen boek is dat je leest als je niet al veel interesse hebt in het onderwerp, omdat het een verslag van een wetenschappelijk onderzoek is. Goed leesbaar wel, maar niet echt een leesboek. Ik vond het inhoudelijk wel heel interessant, vooral omdat mijn eigen reactie (en van veel mensen om me heen) al snel was "het gaat niet om gender maar om kwaliteit". Maar Koolen zegt ook nergens dat dat niet zo is. Ze toont alleen wel aan dat er geen kwaliteitsverschil is tussen de genders, en toch winnen vrouwen minder prijzen en verkopen ze minder boeken. Dus het idee van "het moet om kwaliteit draaien" is leuk, maar de praktijk wijst iets heel anders uit. Ik vond dat wel verhelderend en leerzaam, ik snap nu beter wat er achter zit.'
Denk jij dat mannen boeken schrijven van een hogere literaire kwaliteit dan vrouwen?
Debbie: 'Nee, om de donder niet. Ik denk dat vrouwen als geheel zeker een achterstand hebben in literaire aandacht, maar de kwaliteit tussen individuele schrijvers is niet aan een gender te wijten. Toen de nieuwe winnaar van de Libris Literatuur Prijs 2020 werd bekendgemaakt, stond ik toch ook wel een beetje te steigeren. Voor de zoveelste keer wint een man, terwijl er geweldige boeken van vrouwelijke auteurs in de shortlist zaten. En dan denk je "Ok, maar kennelijk vond de jury dit boek beter." En ja, dat dachten ze ongetwijfeld, net als de 25 keer ervoor dat ze vonden dat een man een beter boek schreef dan een vrouw. Drie keer won een vrouw de Libris. Tenenkrommend. En nu zit er ook maar 1 vrouw in de Boekenbon Literatuurprijs shortlist. Ik word er toch wel een beetje boos van. En het is niet dat ik denk dat die winnende of genomineerde mannen geen goede boeken schrijven. Daar twijfel ik niet aan. De enorme ongelijkheid is echter wel een olifant in de kamer die niet genegeerd zou moeten worden. De Lezeres des Vaderlands (inmiddels helaas gestopt) telde aandacht voor vrouwelijke en mannelijke auteurs, bijvoorbeeld in recensies in de grote kranten, maar ook in literaire awards. Opvallend is dat zij vooral scheve aandacht aantrof in de oudere awards en niet in de recenter opgerichte prijzen.'
Anouk: 'Het is een kwestie van jarenlange conditionering om het mannelijke tot de norm te verheffen. Net zoals we nu heel bewust bezig zijn af te leren beroepen een vrouwelijke term mee te geven en genderneutraal te blijven (piloot in plaats van pilote), moeten we dat ook doen in de literatuur. Het is heel onbewust gegaan, in zoverre dat mensen écht niet doorhebben dat ze meten met twee maten. Mannen en vrouwen schrijven anders, maar we zijn er zo aan gewend dat wat mannen doen de norm is, dat de vrouw al snel voelt als afwijkend, en dus minder. Dat we dat als literatuurliefhebbers niet doorhebben, wij die zoveel lezen en in zoveel verschillende schoenen staan – dat steekt enorm.'
Lindy: 'Uiteraard denk ik niet dat mannen betere kwaliteit afleveren als het om literatuur gaat. Zoals Anouk terecht opmerkt moeten we verhalen van vrouwelijke auteurs bewust op een gelijk niveau zetten. Te vaak denkt men dat, omdat iets 'anders' is, de kwaliteit lager zou zijn. Waarom kunnen we werk van verschillende auteurs, met verschillende onderwerpen en verschillende benaderingen, niet als gelijkwaardig beschouwen? Anders is niet gelijk aan slecht(er). Daar zijn we ons in de 'gewone' wereld steeds bewuster van, maar in de literaire wereld blijkbaar niet.'
Aimee: 'Nee. Ik zou ook eigenlijk geen enkele verklaring kunnen bedenken waarom dat zo zou kunnen zijn. Maar het zit er blijkbaar inderdaad toch onbewust in. Koolen heeft een stukje in haar onderzoek opgenomen (een klein testje met te weinig respondenten voor grote conclusies, maar toch interessant) waarin ze een boek voorlegt aan drie groepen, inclusief flaptekst. De tekst is inhoudelijk precies hetzelfde, alleen is het herschreven zodat het een mannelijke, vrouwelijke of onbekende auteur betreft. De zogenaamde auteur debuteerde met dit boek, maar publiceerde eerder al wel artikelen.
Bij de zogenaamde "mannelijke" auteur werd dat geïnterpreteerd als "schrijver heeft al een rijk literair oeuvre" en bij de "vrouwelijke" auteur als "de auteur start net en is nog niet bedreven in haar vak". Exact dezelfde tekst! Ik vond dit echt schokkend om te lezen maar dit toont wel aan hoe onbewust we dingen doen. Misschien doe ik het zelf ook wel...'
Hoe zit het eigenlijk met jullie eigen leesgedrag?
Aimee: 'Ik heb even een globale (turf)analyse gedaan van mijn gelezen boeken van januari 2019 tot en met nu, want ik was eigenlijk wel benieuwd. Mannen verkopen en scoren beter dan vrouwen, maar is dat terug te zien in wat ik lees? Wel interessant om hier een beetje inzicht in te hebben, want ik denk er eerlijk gezegd niet heel bewust bij na. Het antwoord is nee: ik lees vrijwel evenveel mannen als vrouwen (zowel in totaal als alleen Nederlandstalig). Maar net iets meer vrouwen, wat ik dan toch wel weer een fijne uitkomst vind.'
Lindy: 'Ik heb mijn gelezen boeken van 2019/2020 ook even doorgenomen en kom op ongeveer een 50/50-verdeling. Dat wil overigens niet heel veel zeggen: belangrijker is hoe je de boeken waardeert. Ik kan niet zeggen dat ik de boeken van vrouwen beter vind (en een hogere sterwaardering geef) dan die van hun mannelijke collega's. Veel slechter waardeer ik ze echter ook niet. Het blijft zo'n precair onderwerp, want zoals Koolen ook in haar proefschrift laat zien: het zijn niet enkel mannelijke lezers die het werk van vrouwen onderwaarderen. Vrouwelijke lezers doen het zelf ook.'
Anouk: 'Ik moet zeggen dat ik er niet op let of de auteur man of vrouw is wanneer ik besluit een boek te willen lezen, zodat het mij ook nooit zo opvalt als er maar 1 vrouw op een shortlist staat. Als ik daar dan achter kom, voel ik me wel schuldig – omdat ik me weer eens niet bewust was van het probleem en alleen met mezelf en mijn eigen smaak bezig ben. Toen ik ging kijken naar mijn eigen leesgedrag merkte ik dat ik me vooral in literatuur meer aangetrokken voel tot boeken van vrouwelijke auteurs. Zet me voor het blok en beveel me een favoriete auteur te noemen, dan zal ik eerder Chimamanda Ngozi Adichie of Agatha Christie noemen dan Stuart Turton of Tyler Hayes, hoewel ik van al deze auteurs boeken hoog beoordeeld heb.'
Debbie: 'Ik blijk tegenwoordig meer boeken van vrouwelijke auteurs te lezen dan van mannelijke, al ontstijgt het de 50/50-verdeling niet veel. Ik durf niet te beweren dat dat een heel bewuste keuze is, maar ik ben al wel een aantal jaren wakker (aan het worden, die ontwikkeling is nooit af) op het gebied van discriminatie, of het nou op basis van geslacht, afkomst, kleur of iets anders is. De epische fantasy die ik vroeger veel las was wel aardig wit en mannelijk, gok ik. Dat is ook terug te zien in mijn Top 25 van mooiste boeken aller tijden, want die bestaat uit 16 mannen en 9 vrouwen (al identificeert Ortberg zich na het publiceren van het boek uit mijn Top 25 als man met aanspreeknorm hij/hem, dus 17 mannen en 8 vrouwen). Dat is toch wel scheef te noemen. Kennelijk heb ik dat leesgedrag in de laatste jaren (on)bewust gecorrigeerd.'
Hoe zit het op Hebban?
Lindy: 'Koolen haalt in haar boek een onderzoek uit Engeland aan, waarin lezersplatform Goodreads werd onderzocht. Wat bleek: ook daar vindt genderscheiding op genre plaats en mannelijke auteurs domineren in de hoog literaire categorieën. Wat denken jullie, hoe is dat op Hebban? In de Hebban Rank zie ik veel vrouwen in de top terugkomen, óók als je filtert op Literatuur & Romans. Onder de boeken met een recente vijf sterren-beoordeling door een Hebban-recensent zien we ook veel vrouwelijke auteurs terug. En de Hebban Debuutprijs bracht vier van de vijf edities een vrouwelijke winnaar voort.'
Anouk: 'Ik ben benieuwd in hoeverre de Hebban-lezers zichzelf herkennen in Koolens bevinding dat vrouwen omnivoren zijn en mannen vooral mannelijke auteurs lezen. In mijn eigen omgeving zie ik dit namelijk terug, hoewel daar natuurlijk uitzonderingen op zijn. Verrassend vond ik Koolens bewering dat juist omdat vrouwen zo breed lezen, zowel de hoge als lager gewaardeerde genres, dat de boeken die verschijnen in lagere regionen vooral op vrouwen gericht zijn (want mannen doen dat bijna niet). Dat is dan ook de reden waarom we vrouwelijke auteurs sneller vergelijken of zelfs vereenzelvigen met de laag literaire genres, omdat er bijna geen mannelijke tegenhanger bestaat. Nu vraag ik me af... is dat bewust? Zijn mannen stiekem een beetje bang om "gezien" te worden met iets dat mogelijk niet literair genoeg is?'
Wat kunnen we doen?
Lindy: 'In haar boek toont Koolen door middel van verschillende onderzoeken aan dat we (lezers, uitgevers, recensenten, juryleden) met verschillende maten meten en (vaak onbewust) bevooroordeeld zijn als het om boeken van vrouwelijke schrijvers gaat. Maar ze biedt ook oplossingen, waaronder een checklist om bewuster te kijken naar wat je leest en hóe je leest. Wat vinden jullie daarvan?
Anouk: 'Het is wat dat betreft net een spier die je moet trainen; eerst moet je heel uitgebreid stapje voor stapje stilstaan bij je leesgedrag, en na een aantal boeken komt het vanzelf. Je gaat op andere dingen letten. Ik denk dat het goed is om er een uitdaging van te maken voor jezelf. Wat ik zó treffend vond is het gegeven van "de man wordt verliefd op een mooie vrouw en beleeft een heftige, kortstondige liefdesrelatie" – dat vinden we blijkbaar hartstikke literair, terwijl dat net zo goed een uitgekauwd thema is, net zoals dat van menige chicklit. Daar moest ik wel even bij stil staan. En haar toen gelijk geven.'
Aimee: 'Ik vind dat moeilijk om te zeggen. Bewustwording, sowieso, maar dat is niet een hele concrete oplossing en moeilijk uitvoerbaar. De checklist van Koolen die jij noemt Lindy is inderdaad handig om daarbij te gebruiken. Maar hoeveel mensen gaan dat in de praktijk doen? Aan de andere kant, Koolen stelt ook een quotum voor (als twijfelachtige oplossing). Ik zie daar ook voor- en nadelen in: je hebt dan wel een eerlijke verdeling, maar win je dan als vrouw omdat je het beste boek hebt, of omdat je vrouw bent? Ik denk dat er een grote verantwoordelijkheid ligt bij de "ambassadeurs" in het vak, degene die de prijzen uitreiken, die recenseren, die boeken verkopen en Hebban natuurlijk.'
Debbie: 'Ik vind het heel belangrijk om in ieder geval bewustzijn te creëren, en om te beginnen bij jezelf over je eigen leesgedrag. Zoals Cruijff zei: "Je gaat het pas zien als je het doorhebt". Toen ik ontdekte dat ik wel erg veel epische fantasy van witte, oude mannen las, die boeken grotendeels naast me neerlegde en op zoek ging naar andere stemmen, is mijn leesgedrag veel diverser geworden. En dat heeft mij als lezer verrijkt. Ik lees nu breder en bewuster en ontdekte geweldige auteurs uit de niet-Westere wereld. Met andere woorden: je hoeft niet je favoriete auteurs te negeren en andere boeken te gaan lezen omdat het politiek correct is. Er valt voor jezelf echt voordeel te halen. Zoals emeritus hoogleraar genderstudie en literatuurwetenschapper Maaike Meijer in Trouw zegt: "If you’re not part of the solution, you’re part of the problem, baby." (dit artikel in Trouw is ook naar aanleiding van Koolens boek en een absolute aanrader.'
En jij?
Let jij erop dat je 'evenredig' leest? Lees je liever boeken van mannelijke auteurs, of juist van vrouwelijke auteurs? Ben je je helemaal niet bewust van het geslacht van de auteur en kies je gewoon een boek uit? Wat is de M/V-verdeling in je Top 25, Hebban Reading Challenge of Gelezen-lijst?
