Book review: Cixin Liu - The Three-Body Problem

Recent zijn er echter wel een aantal initiatieven geweest om Chinese sciencefiction wat meer bekendheid te geven. Zo zamelde het magazine Clarkesworld eind vorig jaar geld in om Chinese verhalen te laten vertalen, verschenen er verschillende Chinese verhalen in de drie delen van The Apex Book of World SF en publiceerde Doubleday in 2011 zelfs een hele roman. The Fat Years van Chan Koonchung was tot voor kort de enige Chinese sciencefiction roman die ik gelezen had. Blijkbaar ziet uitgeverij Tor er toch wel brood in want eind vorig jaar verscheen The Three-Body Problem van Liu Cixin. Het is het eerste deel van een trilogie en het is vertaald door de Chinees-Amerikaanse schrijver Ken Liu, iemand die buitengewoon geïnteresseerd is in Chinese sciencefiction en zelf ook een aantal prachtige korte verhalen op zijn naam heeft staan. Het is niet verrassend dat dit boek nogal wat aandacht getrokken heeft. De positieve recensies zijn niet meer te tellen. Ik kan hier eigenlijk alleen mijn stem maar aan toevoegen. The Three-Body Problem is een fascinerend boek.

Tijdens de turbulente jaren van de Chinese Culturele Revolutie ondergaat het leven van sterrenkundige Ye Wenjie een drastische wending. Ze is getuige van de moord door de Rode Garde op haar vader, een voor de revolutie gerespecteerde professor aan een vooraanstaande universiteit. Ze wordt zelf aangemerkt als vijand van de revolutie als ze betrapt wordt op het lezen van het als reactionair aangemerkte boek Silent Spring van de Amerikaanse schrijfster Rachel Carson. Haar kennis is echter te waardevol om zomaar weg te stoppen in een heropvoedingskamp. Ze komt terecht op een militaire basis die het Chinese antwoord op het SETI-project blijkt te zijn. Daar is ze getuige van wat zonder twijfel de belangrijkste gebeurtenis in de geschiedenis van de mensheid is.

Tor heeft denk ik in de roos geschoten met dit boek. Er bestaat natuurlijk een gapend cultureel gat tussen China en de westerse wereld en dat zie je ook zeker terug in de roman. Het verhaal en de thema’s grijpen echter duidelijk terug op klassieke sciencefiction. Zo verwijst de titel naar een bekend wiskundig vraagstuk dat zowel in de klassieke als kwantummechanica een rol speelt. Daarnaast zijn er de nodige verwijzingen naar astronomie, komen er nogal wat, voornamelijk Europese, wetenschappers ter sprake en speelt nanotechnologie een rol in het verhaal. Wat me vooral opviel waren de verwijzingen naar ecologie en Carsons Silent Spring. Tot mijn grote schaamte moet ik bekennen dat ik het nooit gelezen heb. Dat is toch eigenlijk wel een doodzonde voor iemand die milieukunde gestuurd heeft. Het is een buitengewoon invloedrijk werk in dat vakgebied en misschien is het ook niet helemaal verrassend dat het in China, waar het milieu enorm te lijden heeft gehad onder de Culturele Revolutie en andere ontwikkelingen die door de Communistische partij in gang zijn gezet, ook het nodige heeft losgemaakt.

De thema’s mogen dan bekend zijn in het genre, het blijft overduidelijk een Chinese roman. Werken uit China bevatten doorgaans veel verwijzingen naar de lange geschiedenis van de natie en literaire tradities die meer dan tweeduizend jaar terug gaan. De westerse lezer zou hier vrij makkelijk de weg in kwijt kunnen raken. Toen ik Chans eerder genoemde boek The Fat Years las, had ik ook heel erg de indruk dat ik een hoop miste. Vertaler Ken Liu heeft duidelijk geprobeerd de lezer op weg te helpen met een reeks voetnoten. In elke vertaling is er een spanningsveld aanwezig tussen de letterlijke betekenis van de tekst en de bedoeling van de schrijver. Ken Liu heeft een nawoord geschreven waarin hij zijn keuzes toelicht. Ik krijg de indruk dat hij behoorlijk vrij vertaald heeft als ik het vergelijk met de vertaling van The Fat Years, die is gedaan door Michael S. Duke. Dat is het boek duidelijk ten goede is gekomen, het is een roman geworden die best soepel leest voor de westerse lezer. Het grote verschil met vooral Amerikaanse sciencefiction is toch wel de expositie. Liu neigt naar wat men in het Engels infodumping noemt, iets was ik ook in de roman van Chan tegenkwam. Als groot fan van het werk van Kim Stanley Robinson ben ik wat minder allergisch voor expositie dan veel andere recensenten maar het zal voor sommige lezers wel even wennen zijn. Het verschil in stijl is in The Three-Body Problem echter niet zo groot dat ik het idee had dat ik veel miste.

Liu vertelt zijn verhaal niet in chronologische volgorde. Er zijn eigenlijk twee verhaallijnen waarvan de eerste, het verhaal van Ye, in de jaren ’60 begint en doorloopt tot de jaren ’80. De tweede verhaallijn is die van de onderzoeker Wang Miao, een specialist op het gebied van nanotechnologie. Liu noemt geen exact jaar maar zijn verhaallijn speelt zich in de nabije toekomst af toen het verhaal geschreven werd. De Chinese uitgave is uit 2007 dus ongeveer nu lijkt redelijk. Wang komt terecht in een web van intriges. Hij is getuige van manipulaties van de realiteit op kwantumniveau die hij tot voor kort onmogelijk achtte en komt in contact met een mysterieuze, wereldwijd opererende beweging met onduidelijke doelen. Het drijft hem tot wanhoop en veel van zijn collega-wetenschappers zelfs tot zelfmoord. De zekerheden die de wetenschap hen verschafte worden weggerukt. Dit deel van het verhaal deed me erg denken aan het verhaal Divison by Zero van Ted Chiang (toevallig ook een schrijver van Chinese afkomst) waar een wiskundige in een soortgelijke situatie terecht komt.

Het verhaal van Liu is natuurlijk veel omvangrijker dan dat van Chiang. Gaandeweg vallen de vele elementen die Liu in de roman verwerkt op zijn plaats. De betekenis van de titel, het mysterieuze computerspel waar Wang mee in aanraking komt en Ye’s drastische handelswijze na haar belangrijke ontdekking komen samen in een behoorlijke climax. Toch is het duidelijk het eerste deel van een trilogie en laat de schrijver ons met onbeantwoorde vragen achter. Ye’s visie op de toekomst van de mensheid is niet overdreven positief. Haar mening is gekleurd door de politieke waanzin en het geweld van de Culturele Revolutie. Volgens Ye zijn wij niet in staat om de puinhoop die we van de planeet gemaakt hebben zelf op te ruimen. De roman gaat eigenlijk vooral over haar beweegredenen en haar acties. De volledige impact van haar handelswijze komt echter niet meer in deze roman aan bod.

Ye is duidelijk het sterkste karakter in de roman. Haar beweegredenen zijn veel beter uitgewerkt dan die van de overige karakters. Wang is in vergelijking met Ye bijna een toeschouwer. Zijn deel van het verhaal bestaat eigenlijk voornamelijk uit het braaf achternalopen van secundaire karakters en doen wat anderen suggereren of hem domweg opdragen. Ik had graag gezien dat hij wat minder braaf was geweest. Zelfs het instorten van het wetenschappelijke bouwwerk dat zijn leven heeft beheerst is blijkbaar niet genoeg om hem er toe te bewegen iets drastisch te doen. Veel secundaire karakters hebben daar minder moeite mee en verlenen het verhaal soms een bijna thrillerachtige spanning. Ik vraag me werkelijk af wat Liu van het boek had kunnen maken als hij die drang om wat te ondernemen en de spanning die het verhaal oproept wat meer op Wang had botgevierd. Zulke wereldschokkende onthullingen zouden toch wat meer chaos tot gevolg moeten hebben.

The Three-Body Problem is misschien niet helemaal perfect maar het is zeker een sterke roman. Zo sterk zelf, dat het me niet zou verbazen als het op de shortlist van verschillende awards terecht gaat komen dit jaar. Ken Liu heeft, naast zijn indrukwekkende kennis van de Engelse en Chinese taal, ook duidelijk zijn ziel in de vertaling gelegd. Als iemand die ook regelmatig recensies in mijn tweede taal schrijft kan ik niet genoeg benadrukken hoe moeilijk goed vertalen is. Je weg vinden in de linguïstische en culturele verschillen die opgesloten zitten in een tekst en het oerwoud aan verschillende connotaties en verschuivingen in betekenis van een woord in de ene taal ten opzichte van de andere, maakt vertalen net zo zeer tot een kunst als het schrijven zelf. De roman zelf kent veel elementen die in klassieke sciencefictionromans voorkomen maar bevat ook genoeg Chinese cultuur en historie om het boek te verheffen boven de doorsnee roman in het genre. Het is anders, maar niet op een manier die de lezer overweldigt en dat maakt het tot een hele goede opstap naar Chinese sciencefiction voor het westerse publiek. Ik heb zelf echt genoten van dit boek. Wat mij betreft is de vraag welke Nederlandse uitgever dit avontuur aandurft. Ondertussen wacht ik met spanning op het tweede deel, dat Tor gelukkig al in juli verwacht uit te geven.      

Even een korte aantekening bij het gebruik van Chinese namen. In China is het gebruikelijk om de familienaam eerst te noemen. Je kunt de schrijver dus ook tegenkomen als Liu Cixin. De uitgever heeft er voor gekozen om op de cover van het boek de westerse volgorde aan te houden. De vertaler, de Chinees-Amerikaanse schrijver Ken Liu, houdt zich in de tekst van de roman echter strikt aan de Chinese volgorde dus dat doe ik in de recensie ook. Ken Liu gebruikt consequent zijn westerse naam dus ook daar volg ik hem in.