Chris Kraus: 'Het duivelse wordt door mensen gedaan, niet door duivels'
De broers Hub en Koja Solm groeien op tijdens de Russische Revolutie. Wanneer de nazi’s aan de macht komen, begint hun turbulente carrière bij de SS. Daarna worden ze spion voor de jonge Bondsrepubliek. Door hun ingewikkelde relatie met Ev, die als kind in hun gezin wordt opgenomen en voor wie beide broers gevoelens hebben, komen ze tegenover elkaar te staan.
Hoe is het idee voor De fabriek van klootzakken ontstaan?
'Bij toeval ontdekte ik in 2001 dat mijn grootvader als SS-officier bij de Holocaust betrokken was. De schok was enorm groot. Ik wilde weten wie deze man geweest was, dus heb ik jarenlang onderzoek naar hem gedaan. In de loop van dat onderzoek kwam ik erachter dat hij niet alleen als SS-officier gewerkt heeft, maar na de oorlog ook nog voor de CIA, de Amerikaanse inlichtingendienst, en de BND, de West-Duitse inlichtingendienst, gewerkt heeft. Deze merkwaardige combinatie van twee onbegrijpelijke familiegeheimen heeft me uiteindelijk deze roman in gedreven.'
Het moet een heftig onderzoek zijn geweest. Hoe hield je dat vol?
'Tien jaar lang heb ik onderzoek gedaan naar de familiegeschiedenis die ten grondslag ligt aan deze roman. Het duurde nu eenmaal zo lang voordat alle feiten boven water kwamen. Een deel van mijn familie verzette zich hevig tegen deze zoektocht, waardoor mijn jacht op feiten alleen maar belangrijker werd. Dat heeft ervoor gezorgd dat ik het volhield. Als nevenproduct heb ik nu een omvangrijk archief over de geschiedenis van de Duitse geheime dienst, waar mijn grootvader en zijn broers een klein – maar tot op heden nog steeds onbegrijpelijk – aandeel in hadden.'
Na al dat onderzoek, met de ontdekking van die schokkende feiten, moest je alles nog op papier zetten. Hoe ging het schrijfproces? Hoe vond je de balans tussen de historische feiten en fictie?
'Als een uiteenzetting over je eigen familie na al die jarenlange arbeid uitmondt in een roman, dan kun je genoeg clichés over schrijven bedenken. Maar zowel met de familiekroniek als met de roman, zocht ik naar antwoorden. Soms lagen die zelfs voorbij het beantwoordbare. Uiteindelijk wilde ik met dit proces achterhalen wat er met mijn al lang gestorven grootvader was gebeurd. Ondanks al mijn inspanningen is dat niet gelukt. Mijn grootvader blijft een raadsel voor me. Ik kan niet meer doen dan zijn persoonlijkheid interpreteren. Dat is vergelijkbaar met de roman: ik wilde onderzoeken op welke manier uit de ongelooflijke politieke dwaasheden – waarover in de roman verteld wordt en die nagenoeg allemaal authentiek zijn – een democratisch functionerende structuur als de Bondsrepubliek Duitsland kon ontstaan. Hoe meer inzicht ik daarover kreeg, hoe groter het mysterie eigenlijk werd, juist omdat politieke dynamiek meestal weinig te maken heeft met de ratio.'
'De mens is nu eenmaal uit krom hout gemaakt, zoals Kant het omschreef. Zeker in tijden als deze, waarin we individualisme aanbidden, vergeten we snel dat we kuddedieren zijn.'
Als je zoveel te weten bent gekomen over de oorlogen en de politiek in de twintigste eeuw, kun je dan nog optimistisch kijken naar de eenentwintigste eeuw?
'Het positieve uit alle waanzin zou kunnen zijn dat mensen proberen te voorkomen dat het opnieuw gebeurt. Open samenlevingen zijn nu eenmaal beter dan totalitaire samenlevingen. Helaas verloopt de overgang van de ene naar de andere erg vloeiend. Je kan makkelijk in de val trappen. Onze westerse democratie, vooral de Duitse, is gebouwd op de massagraven van de twintigste eeuw. Dat is geen fraai fundament, maar het kan wel een vruchtbaar fundament zijn zolang we niet vergeten waaruit die delicate vrijheid, gelijkheid en rechtsstatelijkheid zijn gegroeid.'
In het boek veranderen Hub en Koja, twee 'gewone jongens', in nazi’s. Wat zit er in de menselijke natuur waardoor dit zo ogenschijnlijk makkelijk kan gebeuren?
'Tja, wat zal ik zeggen? De mens is nu eenmaal uit krom hout gemaakt, zoals Kant het omschreef. Zeker in tijden als deze, waarin we individualisme aanbidden, vergeten we snel dat we kuddedieren zijn. Dat we een enorm verlangen koesteren om ons op de leden van onze groep te richten. Dat is namelijk een zeer geschikte overlevingsstrategie die niet meer uit ons DNA te krijgen is. In een crimineel systeem loopt ieder mens het risico om criminele handelingen te verrichten. Het is dan makkelijk om het slechte voor het goede aan te zien, vooral als men de verantwoording voor eigen daden kan afschuiven. Ik geloof dat het Karl Popper was die zei dat het leven er vooral om draait om pijn te vermijden, namelijk pijn van anderen. In de belofte van geluk geloof ik niet, uit ideologieën is nog nooit iets goeds voortgekomen.'
Wat is de belangrijkste les die je door het schrijven van dit boek hebt geleerd?
'Ik ben bang dat ik het een en ander over mezelf heb geleerd. Misschien zullen enkele lezers ook dat gevoel hebben, dat ze met eigen waarheden geconfronteerd worden. Dat kan erg verontrustend zijn.'
Het verhaal wordt verteld door Koja, de hoofdpersoon in het boek. Hoe heb je dit personage gecreëerd?
'In Koja zit veel wat met mijn familie te maken heeft. Koja komt voort uit elk van hun acties. Men is alleen verbijsterd over de som van hun daden. Maar uiteindelijk werkt zo’n morele rekensom niet. Daarom wilde ik het menselijke van deze figuur uitwerken. Ik heb hem met zoveel vermogen om lief te hebben uitgerust, en zoveel humor, als een mens maar kan wensen. Het alternatief was om daders als Koja te demoniseren. Alleen dat vind ik niet kloppen. Het duivelse wordt door mensen gedaan, niet door duivels.'
'Zonder deze constructie krijgt de lezer niet de indruk van deze onwankelbare ambivalentie, terwijl die voor mij heel belangrijk is.'
De 'hippie' aan wie hoofdpersoon Koja het verhaal vertelt, is net zo belangrijk.
'De hippie staat voor de lezer. De hippie is de enige argeloze, goedbedoelende, altruïstische figuur in de hele roman en zijn wereldbeeld wordt verbrijzeld. Ik denk dat de lezer een soortgelijke ontwikkeling doormaakt met betrekking tot Koja. De omslag van empathie naar iets anders is wat de dynamiek van deze roman bepaalt. Als lezer worden we een deel van die perversie van hele normale mensen, als we dit door de ogen van de hippie zien en met de woorden van een dader horen. Zonder deze constructie krijgt de lezer niet de indruk van deze onwankelbare ambivalentie, terwijl die voor mij heel belangrijk is.'
Het derde belangrijke personage is Ev, het stiefzusje dat later met haar stiefbroer trouwt en een affaire heeft met haar andere stiefbroer. Kun je iets vertellen over de keuzes ten aanzien van haar?
'Het is verbazingwekkend hoeveel mensen Ev sympathiek vinden! Dat komt niet door haar gedrag, want dat is bijna net zo twijfelachtig als dat van haar broers. Het heeft er simpelweg mee te maken dat ze uiteindelijk aan de goede kant staat, zelfs als ze mensen vermoordt. Ook Ev is gebaseerd op familieleden. Mijn grootmoeder, de vrouw van de SS-sturmbannführer, had joodse roots zonder dat te weten. Ze was een stramme nationaalsocialist, en tegelijkertijd een erg geliefd en extreem hulpvaardig mens. Ze overleed nog heel jong tijdens de oorlog, dus ik heb haar niet gekend. Toch heb ik veel van wat ik over haar heb gehoord geprojecteerd op Ev.'
In Duitsland zijn er nog twee boeken van jou verschenen. Wat kunnen de Nederlandse lezers nog verwachten?
'Mijn eerste roman heet Scherbentanz en is in Duitsland al in 2001 verschenen. Omdat Das Kalte Blut in Frankrijk een bestseller werd, brengt de Franse uitgever mijn debuut volgend jaar ook daar uit. Net als mijn derde boek, Sommerfrauen Winterfrauen. Ik ben momenteel bezig aan mijn vierde roman. Of die ook in Nederland verschijnt staat nog niet vast, maar het zou me verheugen!'
Heb je dan een leestip tot die tijd?
'Ik vind dat ieder mens moet lezen, maar niet per se mijn lievelingsboek. Mijn favoriet is van John Irving en heet De wereld volgens Garp. Het heeft mijn leven feitelijk veranderd, maar waarom vertel ik niet.'
Leesfragment
In De fabriek van klootzakken legt auteur Chris Kraus genadeloos bloot hoe ambivalent de mens is, hoe fout gedrag en nationaal socialisme hand in hand kunnen gaan met liefdevolle en behulpzame karaktereigenschappen. Ben jij de lezer die graag romans oppakt die je denkbeelden opschudden? Om alvast een tipje van de sluier op te lichten lees je hieronder in een sneak preview het eerste hoofdstuk van de roman.
Winactie
Maken het interview met Chris Kraus en het leesfragment van De fabriek van klootzakken je nieuwsgierig naar het boek? Hebban mag in samenwerking met uitgeverij A.W. Bruna vijf exemplaren van de roman weggeven, vertaald door Jan Bert Kanon. Ga via onderstaande knop naar de winactie en doe mee!
Auteursfoto: © Maurice Haas, Diogenes Verlag - via AW Bruna
