Leesclubs /
De dood interpreteert het leven - vijf keer
‘Maar had bijvoorbeeld de moeder of vader ’s nachts het raam opengerukt, een handvol sneeuw van de vensterbank gegrist en onder het hemd van het kind gestopt, dan was het meisje misschien opeens weer gaan ademen, misschien wel gaan schreeuwen, in elk geval was haar hart sneller gaan kloppen, haar huid weer warm geworden en de sneeuw op haar borst gesmolten. […] Op die manier zou het noodlot gezwegen hebben en het eerste moment waarop het kind had kunnen sterven, zou zonder veel ophef voorbij zijn gegaan.’
In Jenny Erpenbecks Een handvol sneeuw, waar bovenstaand citaat uit afkomstig is, laat de schrijfster haar naamloze hoofdpersoon vijfmaal sterven. Eerst als baby in een klein dorpje in het Oostenrijk-Hongaarse kroonland Galicië, omdat ze stikt en haar ouders niet de tegenwoordigheid van geest hebben iets te doen — bijvoorbeeld door een handvol sneeuw onder haar hemdje te stoppen. Want als ze dat wel hadden gedaan, hoe was het leven van het meisje dan gelopen?
Dan had ze, jaren later, met haar ouders en zusje in het armoedige Wenen tijdens en na de Eerste Wereldoorlog gewoond, waar ze op zeventienjarige leeftijd zelfmoord had gepleegd. En als het net even anders was gelopen, was ze in de jaren dertig als communiste naar de stalinistische Sovjet-Unie verhuisd — en had ze haar laatste rustplaats in een zelf gegraven graf in een Siberisch gevangenenkamp gevonden. Of ze was aan de klauwen van de communistische veiligheidsdienst ontsnapt, en had in de DDR een succesvolle schrijverscarrière weten op te bouwen, om vervolgens een domme val van de trap te maken en te sterven. Of ze zou gewoon heel oud zijn geworden, negentig jaar en één dag, in een Berlijns bejaardentehuis na de val van de Muur.
‘Ik wilde door het schrijven van dit boek over de dood nadenken,’ zei Erpenbeck in een interview met Guus Bauer. ‘Wat laat iemand na, hoe gaat men daarmee om en hoe neemt men iemand waar na het overlijden. De dood die het leven interpreteert.’ Tegelijkertijd wordt in het boek de vraag gesteld in hoeverre een individu, alleen, verantwoordelijk is voor zijn of haar daden. Maar Een handvol sneeuw is ook een ontroerend what if-verhaal aan de hand van het leven van een meisje en haar familie, en een onconventioneel portret van het roerige Duitsland (en omstreken) in de twintigste eeuw. Niet gek dat Een handvol sneeuw het afgelopen jaar zowel de Europese Literatuurprijs 2015 won, als de Independent Foreign Fiction Prize 2015.
In maart verschijnt bij uitgeverij Van Gennep de vertaling van Gaan, ging, gegaan, Erpenbecks nieuwste roman, maar tot die tijd is er nog genoeg te discussiëren over (en, als je dat nog niet had gedaan, te lezen in) Een handvol sneeuw. Bijvoorbeeld aan de hand van de volgende vragen:
- De originele (Duitse) titel luidt Aller Tage Abend; in het Engels heet het boek The End of Days. In Nederland heeft Erpenbecks roman de naam Een handvol sneeuw gekregen. Wat vind jij van de Nederlandse titel? Waarom is hier voor gekozen?
- De Duitse titel Aller Tage Abend is afgeleid van het Duitse gezegde: wat niet is, kan nog komen. Hoe heeft deze titel betrekking op de inhoud?
- Waarom laat de moeder, in het eerste deel, haar dochter met een niet-Jood trouwen, en verzwijgt zij de moord op de vader?
- In het tweede deel kiest de dan zeventienjarige hoofdpersoon voor zelfmoord. Wat zijn volgens jou haar redenen hiervoor?
- De hoofdpersoon in dit verhaal begint naamloos; in elk deel krijgt ze meer ‘identiteit’, om uiteindelijk met een achternaam te eindigen. Welk effect heeft dit?
- Op pagina 33 vraagt de schrijfster zich af: ‘Getuigt het van lafheid als je je eigen leven achter je laat, of van karakter als je de kracht hebt om opnieuw te beginnen?’ Hoe denk jij hierover?
- Een terugkerende zin in het derde deel is: ‘Achttien zijn alleen is niet genoeg.’ Wat wordt hier precies mee bedoeld?
- De moeders in zowel het eerste als in het vierde deel vertellen hun kinderen niet de waarheid over hun vader. Hoe zie jij dit?
- ‘Zodra de exacte tijdspanne bekend is die iemand op aarde heeft doorgebracht, wordt het leven door derden beoordeeld, vaak op verschillende manieren,’ zei Jenny Erpenbeck in een interview. Veranderde jouw oordeel over de hoofdpersoon na het lezen van de verschillende delen?
- In het boek wordt de roerige twintigste eeuw in Europa beschreven: de Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie, het armoedige Wenen van tijdens en na de Eerste Wereldoorlog, de stalinistische Sovjet-Unie, de DDR en het Berlijn na de val van de Muur — stuk voor stuk periodes met een geheel eigen karakter en problemen. Kan je je voorstellen dat je in de beschreven tijdsperiodes en plekken leefde? Wat lijkt jou de moeilijkste periode?
- ‘Tijdens het schrijven onderzocht ik […] wat de woonplaats, de opvoeding, de omstandigheden, de politiek, het toeval en de willekeur voor invloed kunnen hebben op de ontwikkeling en het lot van een mens,’ zei Erpenbeck in een interview. In hoeverre wordt de hoofdpersoon bepaald door de tijd waarin ze leeft?
- In hoeverre versterkt de variëteit in werkwoordsvormen als het gaat om het aanduiden van de tijd en de verschillen in stijl en ritme in de verschillende delen de centrale gedachte van het boek?
- In het boek wordt heel nadrukkelijk omgegaan met de factor ‘toeval’: in de intermezzo’s wordt expliciet gesteld wat er allemaal anders had kunnen lopen. Hoe zie jij dit?
- Welke rol spelen de steeds terugkerende rekwisieten — de Goethe-collectie, de oude klok, het voetenbankje — in het boek?
Wil jouw leesclub exemplaren winnen van Een handvol sneeuw? Hebban mag 25 exemplaren weggeven.
