De Hebban Leesclub over 'Er stromen rivieren in de lucht': 'mooie, diepzinnige zinnen'

Hebban Boek van de Maand Water Geschiedenis Verbinding

Er stromen rivieren in de lucht

Elif Shafak, vertaald door Manon Smits

Uitgeverij: Wereldbibliotheek
Coördinator: Greet
Deelnemers: 10 + 3 lezers met eigen exemplaar
Het eindoordeel: 4,3 sterren

Londen, 1840. Arthur raakt gefascineerd door het oude Mesopotamië en in het bijzonder door het epische Gilgamesj-gedicht, over een hooghartige held die pas tot inkeer komt wanneer hij alles is kwijtgeraakt.

Turkije, 2014. De 10-jarige Narin moet onverwachts op de vlucht slaan met haar oma, die uit een lange lijn van vrouwelijke zieners komt.

Londen, 2018. Zaleekhah vindt troost in haar onderzoek naar rivieren, en komt via een vriendin in aanraking met een bijzondere oude taal.

Wat de drie buitenstaanders door de eeuwen heen met elkaar verbindt, is het water, want: 'Water bewaart alle herinneringen. Het zijn de mensen die vergeten.'

Alles heeft betekenis

'Dit is een meesterwerk, en zal misschien wel een klassieker worden,' zegt Silke over Er stromen rivieren in de lucht van Elif Shafak. Er is duidelijk lang nagedacht over de perspectieven en hoe ze uit te werken, wat de auteur haar personages zou laten zeggen en doen. Water is de verbindende factor en dat vind je overal terug. Zo ontdekt Ellen dat de drie personages samen ook water vormen: H₂O. Boven de hoofdstukken van Narin en Zaleekhah staat een 'H', boven die van Arthur een 'O'. 'Bij mij drong het pas door toen ik bovenaan bladzijde 454 plots 'H₂O' zag staan,' vertelt Greet, het hoofdstuk waarin alle drie de personages samenkomen. En dat terwijl Shafak het aan het begin van het boek al duidelijk uiteenzet op een bijzondere pagina direct na de proloog.

'Mooi hè, dat je iets kunt lezen en vervolgens in het verhaal wordt gezogen en de informatie uit je hoofd verdwijnt.' – Ellen

Shafak heeft zo veel verwijzingen, kruisverbanden en subtiele verwijzingen verweven in haar roman, dat je er eindeloos in kunt blijven ontdekken. 'Er zit steeds een hoofdstuk over Arthur tussen die van Narin en Zaleekhah,' weet Frans. En hoewel de proloog los lijkt te staan van de drie perspectieven, worden daar al veel elementen in genoemd die later terugkeren. Zoals de lamassu's, het kleitablet en de lapis lazuli-steen met daarop een deel van het Gilgamesj-epos. Een aantal van de leesclubdeelnemers had graag wel wat meer gelezen over koning Assurbanipal, anderen vonden de proloog juist sterk als op zichzelf staand verhaal. Dat gold voor meer elementen, zoals de verschillende vertelstijlen binnen de perspectieven en de grote hoeveelheid informatie.

'Ik heb ergens gelezen dat iemand een boek leest en eruit haalt waar zijn persoonlijke interesses liggen.' – Silke

Dat verklaart voor de lezers goed waarom ze op dezelfde elementen allemaal verschillend reageren. Er zit zo veel in Er stromen rivieren in de lucht dat elk van hen iets anders oppikt of struikelt over een bepaalde keuze van de auteur. Toch zijn ze allemaal vol bewondering voor de roman en met name hoe Shafak het allemaal door elkaar heen geweven heeft. Wat ze in één element niet aanspreekt, krijgen ze in een ander in veelvoud terug. 'De balans tussen mooie, diepzinnige zinnen en het gevoel goed te kunnen doorlezen spreekt me heel erg aan,' vertelt Chrystel en voor Maartje zijn het de vele omschrijvingen en gedetailleerde uiteenzettingen van de omgeving of landschappen die het boek erg veel kleur geven.

'De schrijfstijl is heel zintuiglijk.' – Chrystel

Ook over de thema's kan dagenlang gepraat worden in de leesclub. Naast water en het Gilgamesj-epos, de meest duidelijke verbinders, zijn er de begraven rivieren, het lot van de Jezidi-vrouwen en roofkunst, om er een aantal te noemen. Zo is er geen duidelijk antwoord op de dilemma's die bij roofkunst horen en dat prikkelt de deelnemers. 'Het is voor de hand liggend om te stellen dat kunst thuishoort op de plek waar het is gecreëerd,' zegt Ellen, waarna ze niettemin stevige vragen stelt. Er wordt gesproken over replica's, thuislanden die kunst verwaarlozen of zelfs vernietigen, het verschil tussen opgravingen uit de oudheid en kunstvoorwerpen gemaakt door een kunstenaar bedoeld voor verkoop. Zelfs strandjutters komen voorbij!

Leesclubrecensies

★★★★★
La vida es bella

★★★☆☆
Earendil

★★★★★
Chrystel

★★★★★
Greet Braem

★★★★★
Maaartje

★★★★★
Frans Moberts

★★★★☆
Silke Wimme

★★★☆☆
EllenvD

★★★★☆
Sanne

Leesclubvragen

Wil jij met je eigen leesclub een oordeel vormen over Er stromen rivieren in de lucht van Elif Shafak met vragen die op dit boek zijn toegespitst? Via onderstaande knop vind je de vragen die ook in de Hebban Leesclub zijn gesteld in één handig overzicht voor jouw leesclub.

Bekijk de leesclubvragen

Elk personage een eigen verhaal

Voor de leesclubdeelnemers ging Arthur het meest leven, het middelpunt van het verhaal die je als enige volgt van de wieg tot aan de dood. 'Hij is de koning, de zuurstof,' legt Ellen uit. 'Het verhaal draait om hem, de verhaallijnen draaien om hem heen en hij zorgt ervoor dat de andere twee personages met hem (en daarmee met elkaar) worden verbonden tot een geheel.' De leesclubdeelnemers speculeren over de mogelijkheid dat hij neurodivergent is en zien in hem de meeste diepgang. Hij is gebaseerd op een echt bestaande historische figuur, George Smith (1840-1876), maar veel in zijn leven in Er stromen rivieren in de lucht is fictie uit de pen van Shafak. In Narin herkennen de deelnemers de liefde voor verhalen en zien ze de wreedheden die Jezidi-vrouwen ondergaan. Ook zien ze haar naderende doofheid als een symbool voor het verdwijnen van de cultuur, al wordt ze duidelijk beperkter uitgewerkt dan Arthur.

'Zaleekhah begint dit verhaal met een overvolle rugzak, net zoals Narin die op het einde heeft. [...] Dit personage maakt de grootste ontwikkeling mee: van kil met een hoog IQ naar warm met een hoog EQ.' – La vida es bella

'Ik kan me niet voorstellen hoe het moet zijn om op te groeien samen met een "echte" dochter,' zegt Greet over Zaleekhah. 'Ook voor de oom en tante moet het verschrikkelijk moeilijk zijn om steeds objectief te zijn, je wilt niemand voortrekken, maar moet wel oppassen eerlijk te blijven.' Chrystel vindt het interessant om het perspectief van een personage uit deze tijd te zien: 'Het droeg voor mij ook bij aan het belang van het water en de geschiedenis,' vertelt ze. Maartje merkt op dat er in het verhaal van Zaleekhah 'meer ronde personages zitten met hun eigen verhaal en bagage' dan in dat van Arthur of Narin. Niet alle deelnemers vonden het prettig dat er veel losse eindjes bleven bestaan in de verhalen van de drie personages, hoewel dit goed past bij Shafaks boodschap dat er geen geïsoleerde verhalen bestaan in de geschiedenis, maar dat er altijd continuïteit is vol vertakkingen.

'Ik was aanvankelijk een beetje verbaasd dat de verhaallijnen van Narin en Zaleekhah zo kort op elkaar zaten.' – Greet

De auteur past haar taalgebruikt in Er stromen rivieren in de lucht steeds aan de drie hoofdpersonages aan. 'Het taalgebruik en de dialogen in het verhaal van Arthur is een beetje "Dickensiaans" en bij Zaleekhah hedendaags dertigers-hip,' vertelt Ellen. De andere deelnemers aan de leesclub merkten het ook op.' Zo is de waarneming van Arthur heel nauwkeurig en analyserend vanuit zijn verwondering en nieuwsgierigheid naar de wereld, terwijl de stukken van Zaleekhah iets zakelijker en meer vanuit vertwijfeling geschreven zijn,' zegt Chrystel. 'Narins waarneming is die van kinderlijke nieuwsgierigheid en het verlangen naar verhalen en kennis over de wereld.' Dat Narins hoofdstukken simpeler geschreven zijn, zorgde er bij Maartje in eerste instantie voor dat ze wat minder met dit personage had. Maar dat veranderde dankzij de leesclub.

'In andere opmerkingen hier lees ik terug dat dit bij de leeftijd en belevingswereld van Narin zelf past. Dat vind ik erg leuk gevonden van de schrijfster en ook maakt dat Narins hoofdstukken nu met terugwerkende kracht voor mij net wat meer bijzonder.' – Maartje

Tot slot hebben de deellnemers van de Hebban Leesclub niets dan lof voor de vertaler van Shafaks roman, Manon Smits. Greet is zelf vertaler en is naar eigen zeggen 'een beetje allergisch voor Nederlands waar je het origineel doorheen proeft'. Wat haar betreft heeft Smits zich meer dan uitstekend van haar taak gekweten. 'Ik kan het niet vergelijken omdat ik het origineel niet heb gelezen, maar zij is er volgens mij meer dan prima in geslaagd om de sfeer die Shafak in haar boek tekent, uitstekend in het Nederlands om te zetten,' zegt ook Ellen. Frans weet haar dit te bevestigen: 'Die hulde voor de vertaalster kan ik begrijpen. Ik heb enkele van de gememoreerde zinnen vergeleken met het origineel, de Engelse versie, en de sfeer komt erg overeen.'

Meer over deze leesclub