Alan Gratz over schrijven voor jongeren: 'Je moet eerlijk zijn over wat er is gebeurd'

De Amerikaanse Alan Gratz (1972) heeft inmiddels 16 boeken op zijn naam, waarvan er vijf naar het Nederlands vertaald zijn. Bij ons brak hij door met De jongen die tien concentratiekampen overleefde, maar de 'teacher-turned-author' heeft nog veel meer in zijn mars. Gratz verweeft feit en fictie tot een spannend verhaal waarbij je in de huid van zijn personages kruipt. De boeken blijven dan ook lang nazinderen en zijn een echte aanrader voor jongeren. Teamleden Maartje, Sanne, Marina, Anne, Katy, Chantal, Renate en Kim lazen zijn boeken en stelden hun vragen.

Over het kiezen van verhalen en onderzoek doen

Wat komt eerst, de personages of het verhaal?

'Het verhaal komt altijd eerst voor mij. Dat is waar mijn gedachten automatisch heen gaan. Voor Projekt 1065 wist ik dat ik een verhaal wilde over een jongen die een spion is in de Hitlerjeugd, en die uiteindelijk geheime plannen wil stelen voor een Duits vliegtuig. Wie die jongen is – waar hij vandaan komt, waar hij nu is, wat hem drijft om de nazi's tegen te werken – dat kwam allemaal later. Ik ken veel auteurs die andersom werken; zij ontwikkelen een personage en bedenken dan een verhaal dat hun personage meemaakt. Ik hou ervan eerst met een spannend verhaal te komen en mezelf dan af te vragen, "Welk jong persoon zou uniek gekwalificeerd zijn om de held van dit verhaal te worden?"'

Je schrijft over oorlog, terrorisme en vluchtelingen, waarom koos je deze onderwerpen? Is het een bewuste keuze, zoals de wens een specifieke boodschap over te brengen, of is het een persoonlijke interesse?

'Toen ik begon was ik in eerste instantie niet van plan boeken te schrijven over moeilijke onderwerpen. Voordat ik schreef over oorlog, terrorisme en vluchtelingen schreef ik sportboeken, moordmysterieën en fantasy – die allemaal gepubliceerd werden en aardig succesvol waren. Toen maakte ik kennis met Jack Gruener en zijn ongelofelijke verhaal. Jack werd geboren in Polen, en was tien jaar oud toen de nazi's zijn land binnenvielen in 1939. Hij overleefde de getto in Krakau, en vervolgens tien verschillende concentratiekampen. Met Jacks toestemming en hulp schreef ik zijn verhaal neer in De jongen die tien concentratiekampen overleefde.

Ik dacht dat het boek voor een klein publiek bestemd was en misschien in scholen gebruikt kon worden voor het bestuderen van de Holocaust, maar het had een veel grotere impact dan hij of ik ooit hadden kunnen denken. Ik kreeg meer fanmail over De jongen dan over al mijn eerdere boeken samen. Lezers werden echt geraakt door Jacks levensverhaal en veel van hen begonnen over moeilijkere onderwerpen te lezen dan ze tot dan toe hadden gedaan. Ik besefte dat jongeren meer dan klaar waren voor zwaarder geschut – ze verlangden er zelfs naar.

Tegelijkertijd zag ik dingen gebeuren in de wereld die me niet aanstonden, en ik wilde daar iets aan dóen. Vooroordelen, racisme, de vluchtelingencrisis, oorlog, en meer. Wat kon ik nog meer doen naast vrijwilligerswerk en donaties aan hulporganisaties? Ik kon boeken schrijven, natuurlijk. Ik had een platform, en jonge lezers die er klaar voor leken vragen te stellen en te vechten voor verandering. Dus ik begon te schrijven over de onderwerpen die me verontrustten, en die veel jongeren ook verontrustend vonden. 

Soms ben ik op een boekenfestival of -beurs en zie daar auteurs met fijne verhalen – romantiek of fantasy of avontuur –, boeken die ze jonge lezers in de hand kunnen drukken en zeggen, "Lees dit! Je zal het prachtig vinden!" en dan word ik behoorlijk jaloers. Het is niet alsof ik een boek over de Holocaust kan schrijven en aan een kind kan overhandigen met de woorden, "Geniet ervan!" Kinderen kunnen niet genieten van mijn boeken zoals ze dat kunnen met fictie waarin ze even aan de werkelijkheid kunnnen ontsnappen. Maar toch houden ze van mijn boeken, omdat ik ze als volwassenen behandel en hen uitdaag na te denken over de wereld, en hun plaats daarin.'

Je doet veel onderzoek en verwerkt flink wat historische feiten. Is dit voor jou de fijnste manier om het verhaal vorm te geven? Komen de feiten eerder dan de fictie, of andersom?

'Ik start met het zaadje van een verhaalidee. Een jongen uit Okinawa die vast komt te zitten tussen de legers van de Verenigde Staten en Japan tijdens de Slag om Okinawa, of een Frans-Algeriaans meisje dat werkt voor het Franse verzet op de vooravond van D-Day. Dan ga ik naar de bibliotheek en leen een stapel boeken over de tijd en plaats waarover ik wil schrijven. Ik besteed ongeveer een maand aan het lezen van boeken en het uittypen van mijn aantekeningen. Soms ontdek ik dat mijn personages iets niet kunnen of willen doen dat ik voor hen had bedacht, en dan moet ik van strategie veranderen! 

Ik ben niet alleen op zoek naar historische details die mijn verhaal tot leven brengen; ik ben ook op zoek naar echte verhalen en anekdotes die ik misschien zou kunnen aanpassen en eigen maken. Een goed voorbeeld is dat ik, tijdens mijn onderzoek naar D-Day, het waargebeurde verhaal vond van een Franse tiener. Ze liet haar badpak 's nachts achter in een omkleedhokje op het strand van Normandië, en fietste de volgende ochtend terug om het te halen. Dat deed ze op 6 juni 1944, en plotseling stond ze middenin de D-Day invasie. Ze was een verpleegster in opleiding: in plaats van snel op haar fiets te springen en terug te fietsen, rende ze het strand op en begon de Geallieerde gewonden zo goed als ze kon te helpen. Ze werkte gedurende twee dagen, en ontmoette daar een Britse soldaat die uiteindelijk haar man zou worden. Wat een ongelofelijk verhaal! De echte vrouw was iets ouder dan mijn personages gewoonlijk zijn, maar ik heb haar ervaringen gebruikt als inspiratie om het verhaal te vertellen van de vrouwen die bij D-Day betrokken waren – een verhaal dat niet vaak verteld wordt in fictie over die dag.

Dus ik begin met het verhaal en dan doe ik het onderzoek om mijn verhaal te ondersteunen, maar soms verandert mijn verhaal door wat ik ontdek, of is het de inspiratie voor een nieuwe richting!'

Hoe is het om als Amerikaan over de Tweede Wereldoorlog te schrijven? Beïnvloedt het de personages die je kiest? Ze hebben de neiging Duits te zijn en overzees op te groeien (of andersom), waardoor ze anders tegen de oorlog aankijken dan de mensen om hen heen. 

'De Tweede Wereldoorlog is iets waar de meeste Amerikanen heel trots over zijn. We noemen de mensen die in deze tijd leefden en in het leger zaten 'De Grootste Generatie', en hebben veel respect voor hen. Ja, als natie hadden we veel eerder in moeten springen dan we deden, maar in Amerika zien we onze betrokkenheid bij de oorlog als het keren van het tij en het redden van de wereld. Op een bepaalde manier is het schrijven over WO II voor een Amerikaans publiek "singing to the choir" – ik lever iets dat mijn lezers al graag willen lezen en vieren.

Tegelijkertijd heb ik mezelf wel uitgedaagd niet chauvinistisch te zijn, en mijn lezers andere perspectieven te laten ervaren dan die van de blanke Amerikaan uit de middenklasse. Dus onder mijn hoofdpersonen schaar ik een Japanse jongen, een Pools Holocaustslachtoffer, een Perzisch-Amerikaanse tiener, een Duitse Jood, een Cubaans meisje, een Syrische jongen, een jongen uit Okinawa, een Frans-Algeriaans meisje, een Canadees, een Brit en Afrikaans-Amerikanen, om er een paar te noemen. Ik wil boeken die reflecteren hoe de wereld er echt uitziet, niet alleen wat ik zie als ik in de spiegel kijk.

En naast de uiterlijke component betekent dat ook: denken als zij doen. Ik probeer de wereld te zien vanuit hun oogpunt, niet het mijne. Dat is een uitdaging, maar het is het soort empathie dat ik ook wil wekken in mijn jonge lezers. Ook al hou ik van mijn land, en ben ik trots op onze prestaties in WO II en elders, ik ben ook kritisch op de Verenigde Staten in mijn boeken als dat nodig is. Mijn volgende boek gaat over 11 september 2001, en terwijl ik dat boek schrijf vanuit het oogpunt van een Amerikaanse jongen die de val van de Twin Towers probeert te overleven, splitst het verhaal zich. Dit tweede oogpunt is van een Afghaans meisje in het heden, die probeert de desastreuze en ondoordachte oorlog in Afghanistan te overleven, die nog steeds uitgevochten wordt, bijna twintig jaar na 9/11. Ik denk dat het die balans in perspectief is waar jonge lezers met een sterk gevoel voor gerechtigheid op reageren.

De reden waarom ik meer Duitse en Duits-Amerikaanse personages in mijn boeken verwerk, is waarschijnlijk omdat mijn eerste Amerikaanse voorouder, Louis Alexander Gratz, uit het Pruisen van 1860 kwam. Ik denk dat ik een zwakke plek heb voor Duitsland door dit erfgoed!'

Met zoveel gruwelijke verhalen in onze geschiedenis, hoe krijg je het voor elkaar er slechts één te kiezen voor een boek. Is er iets waarover je nog niet hebt geschreven, maar wat je wel van plan bent?

'Ja, helaas zijn er veel te veel voorbeelden van onmenselijk gedrag in onze wereldgeschiedenis. Er zijn een aantal Armeniaanse Amerikanen (en een aantal Armeniërs uit andere landen) die me vragen om te schrijven over de Armeense genocide in de Eerste Wereldoorlog. Ik ben er ook in geïnteresseerd te schrijven over de manier waarop kinderen vaak slachtoffer worden in het gevecht om kostbare middelen zoals olie, diamanten en goud. In mijn volgende boek ga ik kijken naar de effecten van klimaatverandering op kinderen van over de hele wereld. Ik begin daarvoor net aan mijn onderzoek en verhaalplanning!'

Over schrijven

Hoe is het om over zulke intense onderwerpen te schrijven? Hoe kijk je terug op de tijd waarin je een boek schrijft en hoe moeilijk is het om jonge personages te doden waar je net een heel levensverhaal voor hebt opgebouwd?

'Het is vaak erg moeilijk om mijn boeken te schrijven. Vanuit een technisch standpunt, natuurlijk, maar soms nog meer vanuit een emotioneel standpunt. De jongen die tien concentratiekampen overleefde was grotendeels Jack Grueners ware verhaal, maar toen hij in het kamp zat was hij niet bezig met het bestuderen van zijn omgeving, de geuren en geluiden met het idee er later een boek over te schrijven. Hij probeerde gewoon te overleven. Dus het was mijn taak om naar de bibliotheek te gaan en meer te leren over de kampen. Om ze tot leven te wekken op de pagina, op een manier die Jacks geheugen niet voor elkaar kon krijgen. Dat was ontzettend moeilijk. Ik was zes tot acht uur per dag bezig met het bestuderen van de Holocaust. Ik las boeken, bekeek foto's en verplaatste mezelf in Jack. Aan het eind van de dag kwam ik emotioneel uitgewrongen mijn studeerkamer uit. Dan zei ik, "Waar is mijn familie? Ik heb een knuffel nodig!" Gelukkig was mijn familie er om me te troosten, maar ook dat was een stevige herinnering dat Jack al die horrors in zijn eentje meegemaakt heeft, met niemand op wie hij kon steunen. 

Hoe moeilijk het is mijn personages te vermoorden? Het is heel makkelijk! Ik schrijf gewoon, "hij stierf," en ik ben klaar! Dat is een grapje. Ik neem het doden van mijn personages heel serieus in mijn boeken, vooral omdat ik schrijf voor een jong publiek. Gewoonlijk zijn die beslissingen gebaseerd op de geschiedenis. Als ik schrijf over de Holocaust, gaan er mensen dood. Ik kan niet eerlijk zijn over die ervaring als ik dat niet laat zien. Bij Vluchteling las ik tijdens mijn onderzoek dat drie van de vijf mensen die probeerden Cuba te verlaten op een vlot in de jaren 90, stierven op zee. Dat is meer dan de helft. Natuurlijk was dat niet zo voor elk vlot, soms wist een volledige boot vol mensen de oversteek levend te volbrengen en soms helemaal niemand. Het is een gemiddelde. Maar als er meer mensen stierven dan bleven leven, hoe eerlijk zou ik dan zijn als iedereen in mijn boot het overleefde? Ik zou schrijven over de uitzondering, niet de regel. Als je historische fictie zo authentiek mogelijk wilt schrijven, moet je de gemiddelde ervaring beschrijven en niet de uitzondering.'

Zijn sommige boeken moeilijker te schrijven dan andere? Is iets ooit te moeilijk geweest?

'Al mijn boeken die over zware onderwerpen gaan zijn moeilijk om te schrijven. Ik word vooral boos over de slechte behandeling van kinderen, waar en wanneer dat ook gebeurt. 

Ik zal wel zeggen dat mijn nieuwste boek, Ground Zero, dat volgend jaar verschijnt, over 11 september 2001 gaat. Ik dacht dat ik daar twintig jaar later emotioneel gezien wel overheen zou zijn, maar terwijl ik onderzoek deed en het verhaal bouwde, ontdekte ik al snel dat ik er helemaal niet overheen was. Dat boek bleek voor mij persoonlijk erg moeilijk om te schrijven, ook al heb ik geen directe connectie met de gebeurtenis, behalve dan dat ik Amerikaans ben en in de Verenigde Staten woonde terwijl het gebeurde.'

In Projekt 1065 kun je niet om de grappen heen over de Ieren en Britten. Ze verlichten het verhaal, en zijn tegelijkertijd ook relevant. Was die toevoeging iets wat je als auteur zelf nodig had?

'Ja! Ik beschouw mezelf als een luchthartig en grappig persoon, maar ik schrijf over zulke serieuze onderwerpen dat ik niet vaak mijn gevoel voor humor kan tonen in mijn boeken. Ik probeer het wel waar dat kan, en Projekt 1065 is misschien wel het beste voorbeeld daarvan. Het antagonisme tussen Engeland, Ierland, Schotland en Wales is legendarisch, en het zou zonde zijn geweest als ik daar niet wat lol mee had gehad. Deze grappen zijn mijn favoriete gedeelte van Projekt 1065, terwijl ook het gehele boek een van mijn persoonlijke favorieten is. Misschien omdat ik eindelijk wat humor kon toevoegen in de actie en het avontuur, de twists en het verraad! Humor is een fantastische manier om de spanning te verlichten, ook in de lezer. Intens hoofdstuk na intens hoofdstuk kan soms gewoon teveel zijn.'

Wat als je maar één boek had mogen schrijven: welke zou het zijn?

'Dat is een moeilijke vraag! Ik heb zestien boeken gepubliceerd hier in de Verenigde Staten, en ik heb ideeën voor wel een dozijn meer. Maar als ik maar één van die boeken had kunnen schrijven, kies ik voor Vluchteling. Dat boek heeft zoveel gedaan om de harten van kinderen (en volwassenen!) te raken over de hele wereld. Als dat het enige boek was dat ik ooit zou schrijven, zou ik tevreden zijn in de wetenschap dat het een verhaal is waar mensen van houden, en de wereld een beetje beter heeft gemaakt.' 

Lees verder: in het tweede deel van dit interview vertelt Alan Gratz over de reacties van zijn lezers en beantwoordt hij vragen over specifieke boeken