De onzichtbare illustrator

#PicturesMeanBusiness
De Britse McIntyre, in Nederland bekend van het boek Olivier en de dwaaleilanden, kondigde op 20 juli op haar blog aan dat zij geen kinderboeken meer zou kopen waarvan de naam van de illustrator niet op het omslag vermeld staat. Een vrij heftig statement, vond men. Het is echter niet haar eerste stap in haar strijd om meer aandacht en algemene waardering voor de illustrator te in het boekenvak te vragen.  

Niet alleen de media laten bij publicatie over een boek - of dat nu een interview of recensie is - vaak na de illustrator van de uitgave te noemen. Het gaat zelfs zo ver dat zelfs de uitgever zich daar schuldig aan maakt. Zo wordt de naam van de illustrator vaak niet op het boekomslag vermeld, en in sommige gevallen zelfs niet in het colofon genoemd, zegt Sarah McIntyre. De campagne is volgens haar dus hard nodig, zo redeneert ze in een vrolijk geïllustreerd betoog op haar website.

Is het in Nederland ook zo slecht gesteld met de waardering voor illustrators? Hebban vroeg Nederlandse illustrators, maar ook kinderboekenuitgevers om hun mening.

Teleurstellend
In de rubriek De Tekentafel, waarin Hebban wekelijks het woord geeft aan bekende en minder bekende illustrators uit het boekenvak, komen de meningen over het algemeen overeen: de aandacht en waardering is er wel, maar toch blijven schrijvers een stapje op hen voor hebben.

“Ik heb het idee dat er over het algemeen wel wat meer aandacht is voor schrijvers dan voor illustratoren,” zegt Linde Faas. Gertie Jaquet is het daarmee eens: “Opvallend vind ik dat in boekrecensies de illustrator vaak niet eens genoemd wordt, terwijl de illustraties voor kinderen vaak erg belangrijk zijn.”

Dat illustrators vaak niet in recensies genoemd worden is voor hen soms teleurstellend, weet Martine Schaap, uitgeefster bij Ploegsma. “En als er wel iets over gezegd wordt, is het vaak in de trant van ‘passende illustraties’ of ‘met kleurrijke illustraties van…’. Soms wordt zo’n zinnetje rechtstreeks overgenomen uit de aanbiedingsbrochure. Ik denk dat het komt omdat veel recensenten het moeilijk vinden om illustraties te beoordelen, ze zijn meer op het verhaal en de tekst gericht.”

Dit terwijl boeken vooral door kinderen vaak op het omslag gekozen worden, denkt ook het illustratorenduo ivan en ilia: “De auteur krijgt vaak de meeste aandacht. Dat is begrijpelijk, want zij hebben het geschreven en brengen de boeken het meest onder de aandacht. Maar sommige mensen die over boeken schrijven vergeten wel eens om te vertellen wie de tekeningen gemaakt hebben. Dat is heel jammer! Want vaak wordt een boek ook gekozen door de tekening op de voorkant. Die bepaalt het gezicht en de sfeer van het boek. Da’s toch ook erg belangrijk.”

Nederland
Martine Schaap is het gedeeltelijk eens met de kritiek die McIntyre levert. Volgens de uitgeefster, tevens voorzitter van de Werkgroep Kinderboekenuitgevers, is het vanuit Nederlandse uitgeverijen wel beter gesteld met de waardering voor illustratoren dan in Engeland. Zo wordt de illustrator, als deze een substantieel aandeel aan het werk levert, meegenomen in het auteurscontract, waardoor de waardering voor hun werk vanuit contractueel oogpunt goed geregeld is. De naamsvermelding op het omslag is vaak afhankelijk van het soort boek en van de vormgeving. “Bij een prentenboek staat de naam van de illustrator altijd op de cover. Bij geïllustreerde kinderboeken kan de naam op het voorplat staan. Maar als er veel tekstelementen zijn, bijvoorbeeld een lange titel, auteursnaam en reekstitel en je wilt de omslagillustratie niet te veel aantasten, dan kun je de illustrator ook prominent op het achterplat of op de titelpagina vermelden,” aldus Schaap.

Gottmer Uitgevers herkent zich echter absoluut niet in het statement van Sarah McIntyre, zegt uitgeefster Melanie Lasance: “Bij ons worden illustratoren altijd op het omslag vermeld, niet alleen bij prentenboeken (want daar is het uiteraard helemáál vanzelfsprekend), maar ook bij fictietitels, zoals bijvoorbeeld De stemmenslurper of Een vreemd feestje. Ze delen ook mee in de royalties. En als je op bol.com op de illustrator zoekt, dan komen de boeken ook naar boven. Wij zijn ons er heel erg van bewust dat de afbeelding op het omslag er al dan niet toe uitnodigt om het boek op te pakken, dus besteden wij er erg veel aandacht aan.”

Susanne van Dijk-Diependaal, uitgever van kinder- en jeugdboeken bij Unieboek | Het Spectrum snapt heel goed dat iemand op de bres springt voor de illustratoren en hun zichtbaarheid op kinderboeken. “Het is niet meer dan terecht. Bij onze fondsen Van Holkema & Warendorf en Van Goor staan de illustratoren eigenlijk altijd vermeld op het omslag, omdat zij de personen en omgeving van het betreffende boek een gezicht en sfeer geven. Door hen zien kinderen hoe de hoofdpersonen, die de auteur gecreëerd en omschreven heeft, er eigenlijk uitzien. Wel is het zo dat de grootte van de naamsvermelding nogal eens kan verschillen. Bij een prentenboek is er meer te zien dan te lezen (qua verhouding tekst/beeld), waardoor het regelmatig voorkomt dat de auteur en illustrator als duo worden genoemd. Ook als een boek of serie echt door de auteur en illustrator samen bedacht is, worden ze vaak als duo op het omslag weergegeven. Bij andere kinderboeken staat vaak de auteursnaam vermeld, en daaronder ‘Met illustraties van…’ Dan is in één oogopslag duidelijk wie welk deel van het boek voor zijn/haar rekening heeft genomen.”

Verkoopargument
Illustrator Magda van Tilburg draait al dertig jaar mee in het vak, maar vindt de aandacht voor haar werk en dat van anderen vrij laag. “De laatste tien jaar gaat het gelukkig wel iets beter, met meer aandacht voor spannende evenementen zoals de Kinderboekenweek en allerlei prijzen. Maar ik zie dat mensen eerder de naam van de schrijver onthouden dan de naam van de tekenaar. Ook bij (lezers)recensies is dat vaak zo. Terwijl een illustrator toch het 'gezicht' van een boek bepaalt: als omslag en binnenwerk geen leuke uitstraling hebben – ook al is de tekst nog zo goed -, dan blijft zo'n boek al gauw links liggen. Sommige uitgevers willen dan ook alleen maar omslagen met vrolijke, spetterende kleurtjes. Dat is zonde, de artistieke vrijheid van de illustrator wordt dan flink ingeperkt.”

Volgens Mariska Budding, uitgever bij Kluitman, worden kinderboekenillustratoren in Nederland over het algemeen zeer gewaardeerd en zeker niet over het hoofd gezien. De illustraties worden door de uitgever op beurzen juist gebruikt als verkoopargument: “Bij Kluitman staat de illustrator altijd vermeld op het omslag. Mede door de illustraties verkoop je een boek. Wij zien dat als een extra verkoopargument. Neem illustratoren als Floor Rieder, Loes Riphagen, Annet Schaap, Katrien Holland, Mark Janssen, Gitte Spee, Hugo van Look, Harmen van Straaten, ivan & ilia e.a.. Stuk voor stuk illustratoren die regelmatig genoemd worden en als verkoopargument een belangrijke rol spelen. In het verleden was dat zeker anders. Maar de afgelopen jaren is er zichtbaar meer waardering gekomen. Ik denk ook omdat het werk van de illustratoren zichtbaarder is geworden door de ontwikkeling van de techniek.”

Zelfpromotie
In Nederland worden bovendien prijzen uitgereikt, speciaal voor de illustrator en zijn werk, en die doen volgens Budding niet onder voor die voor de auteur. “Verder is er in de Kinderboekenweek naast het KBW-geschenk ook het Prentenboek van de Kinderboekenweek. Er is speciale aandacht op beurzen. En door middel van social media kunnen illustratoren ook steeds meer van zichzelf laten zien.”

Moeten illustratoren dan zelf meer doen om bekendheid voor hun werk te vragen? “Op tv en in de krant wordt er relatief weinig aandacht besteed aan ons vak. Daar tegenover staan de social media, waar illustratoren meer en meer van zich laten horen. Helaas gaan pr-bezigheden wel ten koste van kostbare creatie-tijd,” zegt Van Tilburg. 

Geef illustratoren daarom meer bekendheid door middel van tentoonstellingen, oppert illustrator Ineke Goes: “Van mij zouden er in Nederland wel wat meer tentoonstellingen over illustratie mogen komen, maar vooral omdat ik dat zelf erg leuk en inspirerend vind. Zoals de prachtige tentoonstelling over Nederlandse illustratoren die onlangs in Museum Meermanno plaatsvond.”

Hoewel Vlaamse en Nederlandse illustratoren in het buitenland hoge ogen gooien (“We hebben hier vruchtbare tekengrond”), kan een beetje meer erkenning volgens de Vlaamse illustrator Mattias De Leeuw nooit kwaad. “Nu is er bijvoorbeeld een grote, mooi uitgewerkte tentoonstelling van Carl Cneutt in de Sint Pietersabdij in Gent (de tentoonstelling is inmiddels voorbij, red.). Dit is volgens mij een mooie stap voor de illustratoren in het algemeen.”

Afspraken
“Het belangrijkste in de zichtbaarheid van zowel auteur als illustrator is dat je met elkaar goede afspraken maakt, zodat niemand zich naderhand gepasseerd hoeft te voelen,” zegt Susanne van Dijk-Diependaal. “Een campagne zoals in Engeland is daar blijkbaar heel hard nodig, maar naar mijn idee in Nederland minder. Ik weet eerlijk gezegd ook niet hoe uitgevers erachter moeten komen dat een boek niet gekocht wordt omdat de niet-koper teleurgesteld is dat de illustrator niet benoemd wordt. Het is dus wel belangrijk dat de betreffende uitgevers te weten komen dat een dergelijke campagne gestart is door social media, gesprekken en mails bijvoorbeeld. Je weet namelijk nooit of het onoplettendheid, onwetendheid of doelbewust negeren is. Met elkaar in gesprek gaan en blijven is daarbij het allerbelangrijkst.”



De uitgeefster benoemt bovendien dat vertalers vaak in hetzelfde schuitje zitten: “Die worden eigenlijk nooit op het omslag genoemd, maar hebben ook een veel grotere rol dan lezers vaak beseffen. Ook zij mogen niet vergeten worden in uitingen, zowel offline als online.”

Bot
Hoewel uitgevers er alles aan lijken te doen om het werk van hun illustrators onder de aandacht te brengen, gaat het toch nog wel eens mis, zo blijkt blijkt uit een anekdote van illustrator Mariëlla van der Beek: “Vaak is de illustrator onzichtbaar. Dat de meeste aandacht gaat naar de schrijver is natuurlijk wel begrijpelijk, maar soms levert het rare situaties op. Zo werd ik ooit gefeliciteerd door mensen omdat een bepaald boek een prijs had gewonnen. Ik wist van niets en was ook niet uitgenodigd voor de bewuste prijsuitreiking. Dat vond ik toch wel erg bot, alsof je geen enkele bijdrage aan zo’n boek hebt geleverd.”

De zichtbaarheid van illustrators blijft zodoende een punt van aandacht. Gelukkig kijkt Willeke Brouwer, van oorsprong illustrator, met humor en zelfspot naar de discussie. Ook zij heeft nog steeds het idee dat schrijvers het belangrijkst worden gevonden. "Daarom ben ik ook maar gaan schrijven…hahaha!”  

Copyright illustraties: (c) Sarah McIntyre

Bronnen:
The Guardian
Blog Sarah McIntyre
PicturesMeanBusiness
Rubriek De Tekentafel