De opmerkelijke gelijkenissen tussen Indridason en Mankell

Ine Jacet, specialist op het gebied van de Scandinavische misdaadliteratuur bij Crimezone én verantwoordelijk voor fansites van zowel Henning Mankell als Arnaldur Indridason gelooft niet in plagiaat en schreef exclusief voor Crimezone Magazine een column over de zaak Mankell/Indridason.

Plagiaat? Ik denk het niet.....

De laatste dagen duiken geruchten op dat Henning Mankell plagiaat pleegde bij het schrijven van het boekenweekgeschenk 'Het graf'. Zijn verhaal zou overeenkomsten vertonen met 'Moordkuil' van de uit IJsland afkomstige Arnaldur Indridason, net als Mankell een fantastische schrijver.
De geruchten schijnen ook Mankell ter ore gekomen te zijn. Via uitgeverij De Geus verklaarde hij dat hij het verhaal zelf bedacht heeft. Bij uitgeverij Signature -de uitgever van Moordkuil- is een persbericht van Trouw te vinden met overeenkomsten tussen de beide boeken.
Wat mijzelf betreft, ik geloof niet in plagiaat. Ik zal een poging doen een aantal argumenten op een rijtje te zetten die mijn 'geloof' ondersteunen. Ik moet u wel vooraf waarschuwen voor mijn partijdigheid, ik ben namelijk bewonderaar van beide auteurs.
Met name wil ik reageren op het artikel van Cees Smit (zie het chronologisch overzicht in de rechterkolom) en op enkele opmerkingen in het persbericht van Trouw.

De eerste interessante vraag is: 'Kan Henning Mankell het boek van Indridason gelezen hebben?’ Ik veronderstel dat Henning Mankell veel kan, maar ik betwijfel of hij een boek in het IJslands kan lezen.
De IJslandse uitgeverij van Indridason meldt het volgende: Grafarthogn (Moordkuil) werd in IJsland gepubliceerd in 2001 en werd in 2003 bekroond met 'De Glazen Sleutel' (belangrijke prijs voor Scandinavische misdaadromans). Om in aanmerking te komen voor die prijs moest het boek in het Noors, Zweeds of Deens vertaald worden. In maart 2003 was de Zweedse vertaling een feit. De vertaling werd opgestuurd naar de 12 leden van de jury en Indridason won de prijs. De vertaling lag pas in mei 2004 in de Zweedse boekhandels en klom meteen omhoog in de lijst van bestsellers.
In Engeland en Amerika is het boek nog niet gepubliceerd. Het boek verscheen in Duitse vertaling in maart 2004. Het lijkt dus niet waarschijnlijk dat Henning Mankell het boek gelezen heeft, of je moet geloven in een complottheorie met omgekochte juryleden.

Reacties op het artikel van Cees Smit
In zijn betoog noemt Cees een viertal overeenkomsten tussen 'Het Graf' van Henning Mankell en 'Moordkuil' van Arnaldur Indridason. Mij waren die overeenkomsten ook opgevallen. Ik wil er zelfs nog een ander boek bijhalen. Nog niet zo lang geleden heb ik 'Verdronken verleden' van Peter Robinson gelezen. Ook in dit boek speelt de vondst van een vergane hand gekoppeld aan een verhaal uit de Tweede Wereldoorlog een prominente rol. Is hier sprake van een toenemende belangstelling voor deze periode uit de wereldgeschiedenis? Komt er een hype?
Het lijkt erop dat toeval heeft bepaald dat deze drie boeken ongeveer gelijktijdig in Nederlandse vertaling zijn verschenen. Hierdoor valt het extra op dat er overeenkomsten zijn, naast vele verschillen overigens.
Even de feiten op een rijtje. Het boek van Robinson dateert uit 1999, Moordkuil van Indridason uit 2000 en Het graf van Henning Mankell uit 2004. Dit jaar verschenen ze in deze volgorde in Nederlandse vertaling.

De eerste gelijkenis
In de boeken worden botten gevonden van een mensenhand. Waarom gekozen voor een hand en niet voor een voet of heup? Is dat plagiaat, toeval of een veelgebruikt beeld?
Een hand die uit de aarde steekt, spreekt tot de verbeelding van velen. Het lijkt alsof iemand levend begraven is en vanuit het hiernamaals om hulp smeekt. Dit beeld duikt regelmatig op in boeken en in films. Het is dan ook niet verwonderlijk dat auteurs van misdaadromans kiezen voor de hand en niet voor de voet. Op omslag van de VN thrillergids 2004 zien we ook weer een hand. Deze keer steekt hij uit een koffer.
De gevonden hand is in de drie boeken aanwezig. Maar er zijn wel grote verschillen wat betreft wie de hand vindt en hoe hij gevonden wordt.

De tweede gelijkenis
Het feit dat de drie boeken zich voor een deel in de Tweede Wereldoorlog afspelen vind ik niet verwonderlijk. Als je een verleden wilt reconstrueren vanuit een relevante historische context dan kom je al snel uit bij deze oorlog. Indridason is van huis uit historicus en Henning Mankell is ook geïnteresseerd in deze periode uit de geschiedenis. Dit bewijst zijn boek 'The return of the Dancing Master' over de Zweeds-Duitse betrekkingen. ‘Verdronken verleden’ van Peter Robinson speelt zich ook deels af in de Tweede Wereldoorlog. 'De misdaadroman is een spiegel van de realiteit', zo lees ik regelmatig. Het is dan ook niet verwonderlijk dat auteurs schrijven over deze periode. Zo maken ze een deel van onze recente wereldgeschiedenis toegankelijk voor een breed publiek. Zowel Mankell als Indridason zijn schrijvers die geïnteresseerd zijn in maatschappelijke ontwikkelingen en de moraal binnen een samenleving. Hetzelfde geldt voor Robinson.

De derde gelijkenis
De derde overeenkomst is dat de politie niet veel tijd vrij wil maken voor het onderzoek. Ook bij Robinson kom je dat tegen. Dat ligt nogal voor de hand, lijkt mij. Met een groot corps uitrukken voor een moord van zestig jaar geleden is niet erg waarschijnlijk. De drie auteurs hebben volgens mij logisch geredeneerd en kwamen tot dezelfde conclusie. Het lijkt overigens wel alsof de politie in elk land onderbezet is!

De vierde gelijkenis
Dit is volgens Cees Smit de meest frappante. In het boek van Mankell en Indridason speelt de aalbessenstruik een cruciale rol. Wat is er zo bijzonder aan de aalbessenstruik? Deze struik kwam vroeger veel voor op het erf van boerderijen en huizen met grote tuinen en fungeerde ook als afrastering. Hij gedijt op bijna elke grond, zo leert Internet. De aalbes is een vrucht die vers gegeten kan worden. Vroeger maakte men er jam van of men weckte hem in voor barre tijden. Mensen aten toentertijd veel meer dan tegenwoordig van eigen land. Dus was een aalbessenstruik bij een huis of boerderij vrij gebruikelijk. Misschien is het toeval, maar ook mijn beide grootouders hadden deze struiken in hun tuin. Overigens spelen de struiken in beide boeken (bij Robinson kwam ik ze niet tegen) een andere rol. Bij Mankell duiden ze op een vindplaats en bij Indridason staan ze ook symbool voor een lang vervlogen tijd. ('Heb je aalbessen voor me meegebracht? 'Ik kom in de herfst met de bessen', zei Mikkelina. 'In de herfst. Dan breng ik de bessen mee'. Pagina 250)

Overeenkomsten tussen auteurs
Ik ben het met Cees Smit en anderen eens dat het werk van Mankell en Indridason gelijkenissen vertoont. Onder andere wat betreft sfeer, hoofdpersonen die gescheiden zijn en lastige kinderen hebben en de visie op de samenleving die de auteurs impliciet verwoorden. Een beetje thrillerlezer weet trouwens dat menig inspecteur gescheiden is (inspecteur Banks van Peter Robinson is ook gescheiden). Dat dit niet altijd even positief uitpakt in de relatie met de kinderen lees je in menig roman of boek over opvoeding.

Vorig jaar had ik het genoegen Arnaldur Indridason per e-mail te mogen interviewen en ik heb hem ook een vraag gesteld over de gelijkenis tussen hemzelf en Mankell. De auteur antwoordde als volgt: 'Het spijt me maar ik heb nooit iets gelezen van de heer Mankell. Als er een verklaring is dan heeft het misschien te maken met de Scandinavische misdaadliteratuur. We leggen niet de nadruk op de vrolijke dingen in het leven, maar op de verdrietige en lelijke kanten ervan.'
Henning Mankell heeft inmiddels ook via zijn uitgever laten weten dat hij nog nooit werk van Arnaldur Indridason gelezen heeft. Uitgeverij Signature heeft een lijstje met overeenkomsten tussen de boeken op haar website geplaatst. Ze zijn inderdaad frappant, maar bij betere bestudering toch ook weer niet. Een paar reacties.

Beide auteurs hebben in hun boeken problemen met het achterhalen van gegevens uit het bevolkingsregister tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat is niet verwonderlijk. Het kan ook betekenen dat Mankell en Indridason allebei goede research hebben gepleegd. Bij beide auteurs is er sprake van een moord die plaatsvond tijdens de Tweede Wereldoorlog. Als de moordenaar nu nog leeft, dan is het logisch dat hij anno 2000 of 2004 erg oud is. Dus is ook deze overeenkomst is logisch.
Tot nu toe zijn de overeenkomsten benadrukt. Maar zijn er ook verschillen? Ja, nogal veel. Het voert te ver om ze hier te noemen. Bovendien lukt dit niet zonder belangrijke onderdelen van de verhalen te onthullen. Ik vind dat met name deze verschillen veroorzaken dat in de drie boeken een eigen en uniek verhaal verteld wordt. Het werk van de auteurs reken ik tot de categorie: de betere misdaadliteratuur.

Ik geloof niet dat Henning Mankell zijn eigen graf gegraven heeft, zoals de kop van het artikel van Cees Smit luidt. ‘Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat Henning Mankell het schrijven van ‘Het graf’ gecombineerd heeft met het lezen van het eerder verschenen ‘Moordkuil’,’ aldus een ander citaat uit hetzelfde artikel.

Ik geloof in toeval, in verwante interesses van beide auteurs en in een overeenkomstige ´Scandinavische inslag'. In het geval van Peter Robinson gaat dit laatste niet op. Maar ook hij heeft een soort melancholieke stijl in zijn boeken. Ik bewonder Indridason, Mankell en Robinson en hoop nog veel van hen te lezen. Gelijkenissen hebben mij niet gestoord, wel verwonderd, maar de drie auteurs zijn in staat een eigen, vaak bijzonder verhaal te vertellen.

Tot slot een ‘nuchter-verstand’ opmerking. Het staat buiten kijf dat Henning Mankell een intelligent mens is. Alleen een hele domme auteur plagieert een boek dat ongeveer tegelijkertijd uitkomt. Pikant detail. De werktitel van 'Moordkuil' was 'Grafrust'.

Wat mij betreft: geen plagiaat dus!

Note: Ine Jacet schreef haar column na de publicatie van het arikel in Trouw en het artikel van Cees Smit op Crime.nl