De trendwatcher #6 - De toekomst van het papieren boek

Even voorstellen...

Na twintig jaar uitgever te zijn geweest, heb ik sinds kort een nieuwe rol. Ik ben trendwatcher, of liever gezegd: TIO, trendwatcher in opleiding, aan de Rozenbrood Trendacademy in Amsterdam.

Dat betekent dat beeld voor het eerst in mijn leven belangrijker voor me is dan woord. Dat betekent dat ik moet kijken en niks mag vinden van wat ik zie. Best lastig voor iemand die altijd zijn mening klaar heeft. En dat betekent dat ik niet mag praten met en niet mag luisteren naar mensen – help, ik heb het netwerken juist onder de knie – maar dat ik mensen moet observeren. Zodra ik met ze praat, ben ik marktonderzoeker geworden, en is mijn trendwatchen ‘verpest’. Helemaal uit mijn comfort zone begin ik dus als 45-jarige aan een compleet nieuwe carrière.

Of toch niet? Ik ben een boekenfreak, en dat zal ik altijd blijven. Boekenvak-trendwatcher (in opleiding) is het dus geworden. Ik begeef me tussen de boeken en de boekenvakkers en de lezers, maar ik kijk om ze heen en door ze heen op zoek naar de boekentrends van morgen. Want een trendwatcher is een soort archeoloog: ik zoek scherven. Scherven, die me naar de toekomst leiden.

Voor de mensen die me niet kennen, ik ben dus diegene die op beurzen en borrels niet met je praat en al helemaal niet naar je luistert!

De toekomst van het papieren boek

De laatste vijf weken van mijn opleiding tot trendwatcher zijn ingegaan, en ik zit op mijn zolder tussen stapels artikelen, lijsten met trendwoorden en digitale boxen vol foto’s en citaten die van belang zijn voor mijn onderzoek. Ik maak een visuele presentatie over de toekomst van het papieren boek. Auteurs, merken, uitgeverijen, events, boekhandels: het blijft allemaal buiten beschouwing. Ik focus me alleen op de rol van het fysieke boek dat je op kunt pakken, door kunt bladeren of juist minutieus kunt lezen en weer kunt dichtslaan en op een boekenplank zetten. Is dat boek er nog in 2050 en wat voor rol speelt het dan in ons leven?

Rond 1450 werd de boekdrukkunst uitgevonden en was het einde in zicht voor de handgeschreven exemplaren van vooral Bijbelse teksten. De monniken raakten in paniek, en gingen zich steeds meer uitsloven op de tierlantijnen in de marges en de beginhoofdletters en de illustraties. Nog kleurrijker, nog meer goud en nog meer priegelwerk. Maar het was te laat: het gedrukte boek nam het over en het monnikenwerk was voorbij.

Op dit moment worden er meer boeken gedrukt dan ooit: van piepkleine oplages tot bestseller-pallets vol. Er worden ook weer meer boeken verkocht, maar tegelijkertijd wordt er minder gelezen en worden er veel minder boeken uitgelezen dan gekocht. Het lijkt er op dat de rol van het boek aan het veranderen is. Daarbij is het e-book de concurrent waar ik me nog het minst zorgen om maak. De e-reader is in de technologiewereld slecht een ‘foetus’, waar je vrij weinig mee kan. Voor de slechte ogen is het fijn dat je het letterbeeld kunt vergroten, maar verder is de e-reader een apparaat dat ver achterblijft bij bijvoorbeeld de tablet en smartphone. De groei van de e-boekverkoop vlakt dan ook af. Bovendien is het e-boek natuurlijk nooit een echte concurrent geweest voor uitgevers en auteurs: het is immers dezelfde content die je anders verpakt en vermarkt, maar waar je verder gewoon aan kunt verdienen.

De echte concurrent van het papieren boek en de leestijd, zijn de social media, netflix, youtube, whatsapp en games. Veel van onze vrije tijd en leestijd is weggevloeid naar deze apparaten en kanalen. Sterker nog: lezers van nu appen, luisteren naar de radio en checken hun facebook, terwijl ze lezen. En hier begint mijn onderzoek: hoe kun je met je fysieke boek concurreren met deze andere bezigheden, en hoe kun je je boek zo onderscheiden van deze vormen van tijdsbesteding dat je inspeelt op behoeften die consumenten hebben, maar waar games en social media niet in voorzien.

Wat ik ga doen is de signaleringen van nu gebruiken als bouwstenen voor de toekomst. Wat valt me op aan het boek van nu, wat zegt dat over behoeftes en waarde-verschuivingen bij de consument en hoe kan ik dat vertalen naar nieuwe concepten waar een uitgever, drukker, boekhandel en auteur mee aan de slag kunnen. Of dat nog op tijd is, of dat we in 2050 het fysieke boek voorgoed kwijt zijn, valt moeilijk te voorspellen. Maar dat er het een en ander uit de kast moet worden getrokken om het boek een blijvende rol van betekenis te geven, is evident.

In dit stuk deel ik vijf van mijn signaleringen met jullie. Types boeken die nu opvallen in de boekhandel en die een signaal zijn voor de toekomst van het boek. Los van genres en thema’s en verdere inhoud. Je hebt ze zelf vast ook opgepakt, gekocht en misschien zelfs uitgelezen.

1.     De hang naar het verleden

Als je goed kijkt, zie je in het huidige boekenaanbod terug dat we verlangen naar het veilige en vertrouwde verleden. Hoe sneller de wereld verandert en hoe dreigender de toekomst lijkt, hoe liever we terug willen naar de basis die we kennen. Prachtig opnieuw vormgegeven klassiekers, zoals Alleen op de wereld, bewerkt en herteld door Tiny Fisscher, maar ook facsimile-uitgaven van oude natuurreeksen, zoals Nederlandsche Vogelen, een enorm boek van uitgeverij Lannoo. Vaak met een link naar de natuur of met een flinke portie jeugdsentiment. Zelfs de handgeschreven teksten van de oude monniken, en de vroegste drukletters zien we terug. En we willen zelf ook weer ‘handletteren’, zie een eerder trendartikel van me in deze rubriek.

2.     Individualisering en personalisering

We willen ons onderscheiden met boeken, maar we willen onze boeken ook onderscheidend maken. De invulboeken en dagboeken als Mam, vertel eens… van Elma van Vliet kennen we inmiddels wel; maar ze doen het nog altijd goed. Er is steeds meer ruimte om in boeken te schrijven en te tekenen. Studenten gaan op zoek naar tweedehandsboeken met de meest intelligente opmerkingen in de marge, zodat ze extra stof hebben naast de oorspronkelijke studietekst. Maar de ultieme vorm van je boek ‘gebruiken’ is wel het boek Wreck this Journal van Keri Smith. Als je met dat boek klaar bent, (erin knippen en ermee onder de douche gaan, is slechts het begin) is er weinig van over. Je kunt bij verschillende uitgeverijen en platforms je eigen boek in een kleine oplage laten drukken en je kunt een ghostwriter inschakelen om je levensverhaal op te tekenen voor het nageslacht. Persoonlijker kan bijna niet.

3.     Sparen en verbinden

De Verkade-plaatjes voor de albums over de seizoenen van Jacq. P. Thijsse, zijn alles behalve uit de tijd. Bij AH maak je je eigen ruimte- of dino-boek af door plaatjes te sparen, te bietsen, te ruilen en te plakken. Er zit een app bij, de reclame en marketing is cooler dan ooit en de plaatjes zijn Thijsse 2.0 met glans, glitter en goudstof, maar de basis van sparen en plakken is gebleven.

Daarnaast sparen, vooral jongeren, weer series. Boomhutten en Losers, je leest ze uit de bieb, maar koopt ze evengoed, om die meters in je kast te zien, die je gelezen hebt. Je bent fan, en dus verzamel je. Veel young adults zien het als een manier om je te onderscheiden van de massa: ‘Laat me je boeken zien, en ik vertel je wie je bent.’

4.     Luxe & Beauty

En dan zijn er nog de boeken waarvan je als uitgever vooraf denkt: Wie koopt dat nou? Wie koopt er een boek over taxidermie, het opzetten van dieren dus. Nou, Wonders are Collectible heeft het anders goed gedaan. Wie koopt er een Rijksmuseum reuzeboek voor 6.000 euro? Is er wel een doelgroep voor dat prachtig vormgegeven hebbeding, waarvan niet precies duidelijk is waar het over gaat? Ja, zeker, alle mensen die zich willen onderscheiden met mooie trendy produkten, als belegging, als kunst op de salontafel of gewoonweg omdat ze het niet kunnen laten liggen in de winkel, omdat we met zijn allen verlangen naar mooie dingen om het harde leven wat zachter te maken. Serendipiteit en schoonheid, daarvoor ga je naar die galerie, dat authentieke kledingzaakje of naar de boekhandel. Om dat boek te vinden waarvan je niet wist dat het bestond tot je erop stuitte en het per se moest hebben.

5.     Vormgeving en extra’s

Hierop voortbordurend is een gewone paperback van een debutant, glans-omslag en een eenvoudig papiertje -- al is het dan milieuvriendelijk -- niet meer voldoende. We leven in de tijd waarin je een boek kunt produceren dat je pas kunt lezen als je het in de oven af hebt gebakken, of dat gedrukt is met inkt die na een tijdje weer vervaagt, zodat je boek leeg is. Dat noem ik nou eens echt ‘uit’lezen! Dat is wellicht wat te arty voor de meesten van ons, maar een boek met een bedrukt boekblok zoals Nooit meer te druk van Crabbe, of een boek met een aparte rug met zichtbaar garen, zoals Ragdoll van Cole charmeert ons. Zeker als er ook een link is tussen vormgeving en inhoud, vallen we en masse voor deze mate van verzorgde vormgeving. Omringd door zoveel lelijkheid in de wereld, verlangen we naar kwalitatief handwerk, of een boek dat in elk geval de schijn wekt met liefde en passie speciaal voor ons gemaakt te zijn.

En zo zijn er veel meer signalen. In de komende weken zal me duidelijk worden hoe ik deze signalen kan vertalen naar toekomstige boekconcepten. Voor nu heb ik wel een fijn futuristisch beeld van het toekomstige boek. Het komt uit Harry Potter en de geheime kamer. Potter krijgt daar een dagboek in handen van Marten Vilijn, een jongen die 50 jaar eerder dan hij op Zweinstein zat. Het boek is leeg en onleesbaar. Tot Harry er zelf in gaat schrijven en het boek hem antwoord geeft. Als hij zich geen voorstelling kan maken van het avontuur dat Marten hem vertelt, mag hij even meekijken in zijn vroegere leven. Dat gaat zo: ‘Stomverbaasd zag Harry dat het vakje voor 13 juni een minuscuul televisieschermpje leek te zijn geworden.’ Door zijn oog tegen het venstertje te duwen, duikt Potter het verleden in. Hocus-pocus op een tovenaarsschool zou je denken, maar kom op, de technieken zijn er al. VR-brillen, AR-brillen, papier waarop je kunt internetten, chat-opties. Ik zie mezelf wel zitten met een fijn ouderwets boek, dat ik kan lezen, maar ook kan verlevendigen met filmpjes, en waarin ik tegelijkertijd kan chatten met mensen die hetzelfde aan het lezen zijn. Maar waarbij ik ook alle extra’s weer uit kan zetten, en alleen met mijn verbeelding de platte tekst tot me kan nemen. Om het daarna dicht te slaan en in de kast te zetten, tussen mijn mooie verstilde verzameling, die alleen tot leven komt als ik dat wil. En jij?  

Meer artikelen van trendwatcher Martine Koelemeijer lees je hier.