De vertaler vertelt: Josephine Rijnaarts en Elly Schippers over 'Winnetou' van Karl May

op 17 maart 2021 door Nederlands Letterenfonds 13 reacties

+11

Josephine Rijnaarts en Elly Schippers zijn al jaren werkzaam als literair vertaler, Josephine vertaalde aanvankelijk uit het Frans en het Engels en pas daarna uit het Duits, Elly vanaf het begin uitsluitend uit het Duits. Inmiddels lezen ze ook alweer jaren elkaars vertalingen en fungeren ze als elkaars vraagbaak op vakgebied. Ondanks die samenwerking hadden ze nooit iets samen vertaald. Het kwam er niet van. Tot 'Winnetou' hun pad kruiste.

Winnetou herboren

Samen Winnetou van Karl May vertalen? Daar moesten we even over nadenken. We wisten dat het een klassieker was, spannend en goed geschreven. Niet voor niets prijkt het boek (verschenen in 1893) in Duitsland steevast op elk literatuurlijstje van toptitels uit de 20e eeuw. We wisten ook dat er allerlei gebrekkige vertalingen en bewerkingen bestonden, maar dat het nooit integraal en volgens de regelen der kunst in het Nederlands was vertaald. Maar een avonturenboek uit het eind van de 19de eeuw, zou dat niet vreselijk oubollig zijn? En dan ging het ook nog over indianen en was het geschreven door een witte westerling. Zou het uit het oogpunt van racisme, kolonialisme en culturele toe-eigening niet vreselijk pijnlijk zijn? We lazen het boek en verbaasden ons. Om te beginnen over de taal van Karl May. Die bleek zo fris en volstrekt niet gedateerd, dat we zeker bij de verhalende delen en vaak geestige dialogen bijna het gevoel hadden het boek van een tijdgenoot te lezen. Een kleine illustratie: Sam Hawkens, de ervaren westman die de landmeters tijdens hun werk moet beschermen tegen de gevaren in het Wilde Westen, is gevangengenomen door de Apachen, en begroet, vastgebonden aan een martelpaal, zijn eveneens overmeesterde baas:

'Ha, sir, daar bent u ook!' zei Sam. 'Akelig, hoor, wat ze met ons
van plan zijn, heel akelig, ik denk niet dat we het overleven. Sterven,
doodgeslagen worden… dat tast het lichaam zo aan dat je er zelden
weer bovenop komt.'

Een tweede reden om ons te verbazen was de verbetenheid waarmee de auteur in het hele boek bij monde van zijn hoofdpersonen telkens weer opkomt voor de indianen en schande spreekt van de agressors die hen systematisch van hun land verdrijven, hun cultuur vernietigen, hun voedsel afpakken door in het wilde weg bizons te doden, hun gemeenschappen ontwrichten en hen de dood injagen als ze zich verzetten. Dergelijke aanklachten staan vooral in de verspreid voorkomende filosofische bespiegelingen, die wat gedragener van toon zijn en archaïscher aandoen dan de rest, maar dat komt het geheel alleen maar ten goede. Het boek bleek veel geëngageerder dan we hadden verwacht. We waren verkocht, namen de opdracht aan en gingen aan de slag.

Rood en wit

Een van de belangrijkste vertaalproblemen waarover we uren hebben gediscussieerd was het begrippenpaar 'Rote' en 'Weiße'. Als we Winnetou twintig jaar geleden hadden vertaald, hadden we waarschijnlijk zonder veel nadenken gekozen voor 'roodhuiden' en 'blanken'. Dat waren in het Nederlands tot voor kort nu eenmaal de gangbare termen. Nu struikelden we erover. De belangrijkste reden was het verschil tussen de twee talen. In het Duits worden de twee bevolkingsgroepen in elk geval door de taal gelijkwaardig behandeld. Of de kleuren nu kloppen of niet, of ze als neutraal of kwetsend worden ervaren, het zijn in elk geval min of meer logische tegenstellingen die elkaar in evenwicht houden. In het Nederlands is er van zo’n balans geen sprake. 'Roodhuid' wordt als denigrerend en racistisch ervaren, terwijl 'blanke' om de tegenovergestelde reden in het beklaagdenbankje zit: door de associatie met reinheid zou de bevolkingsgroep in kwestie boven andere groepen worden verheven.

We zijn op zoek gegaan naar herstel van het evenwicht en hebben na veel vijven en zessen gekozen voor 'roodhuiden' en 'withuiden', twee termen die wellicht allebei als kwetsend worden ervaren, maar wel een evenwichtig paar vormen. De Dikke Van Dale heeft het lemma 'withuiden' in 2007 toegevoegd met de omschrijving: 'minachtend, beledigend, blanke'. Bij het veel oudere lemma 'roodhuid' staan eveneens de kwalificaties 'minachtend' en 'beledigend', maar dan voor 'een lid van een Noord-Amerikaans inheems volk'. Volgens het meest gezaghebbende woordenboek in ons land zijn de termen 'roodhuid' en 'withuid' in ieder geval in onze tijd dus gelijkwaardig. Bovendien vonden we ze goed klinken en vooral ook goed passen bij de stijl van de auteur, want het was ons literaire kompas dat bij het maken van onze vertaalkeuzes uiteindelijk de doorslag gaf.

Villa Shatterhand in Radebeul

Er zijn andere structurele problemen waarmee we hebben geworsteld, maar we kunnen hier niet alles bespreken. Wat misschien nog wel leuk is om te vermelden is dat we in de coronazomer van 2020, toen er weer even gereisd kon worden en ook in Duitsland de musea open waren, naar Radebeul bij Dresden zijn geweest, naar het Karl May Museum met de toepasselijke naam Villa Shatterhand. We leerden er niet veel nieuws, vonden het museum in bepaalde opzichten ook best kitscherig, maar gingen toch met een voldaan gevoel naar huis. Winnetou vertalen zonder Villa Shatterhand te bezoeken was geen optie geweest, we zouden altijd het gevoel hebben gehouden dat we iets hadden gemist.

Winnetou verschijnt half april 2021 bij Uitgeverij IJzer.

Josephine Rijnaarts vertaalde werk van Donald Antrim, John Banville, Lydie Salvayre, Heinrich Mann, Joachim Meyerhoff, Eugen Ruge, Ilija Trojanow, Esther Kinsky en vele anderen. In 2015 werd ze genomineerd voor de Filter Vertaalprijs met Rummelplatz van Werner Bräunig. In 2018 stond ze met twee boeken op de shortlist voor de Europese Literatuurprijs: Tijl van Daniel Kehlmann en Wedervaring van Bodo Kirchhoff.

Elly Schippers vertaalde werk van Heinrich Böll, Elias Canetti, Jenny Erpenbeck, Nino Haratischwili, Edgar Hilsenrath, Erich Kästner, Charles Lewinsky, Joseph Roth, Arthur Schnitzler en vele anderen. Ze werd diverse keren genomineerd voor de Europese Literatuurprijs en in 2015 werd de prijs toegekend aan haar vertaling Een handvol sneeuw van Jenny Erpenbeck.