De vertaler vertelt: Maria Postema over 'De ballade van slangen en zangvogels'

Al in juni 2018 wist ik dat het ging komen, en half januari 2020 was het eindelijk zover: het vertaalbare manuscript van The Ballad of Songbirds and Snakes van Suzanne Collins, de prequel van de immens populaire (ook door mij vertaalde) 'De Hongerspelen'-trilogie was beschikbaar. Voor mij begon op dat moment een fikse klus, want het boek moest in zeer korte tijd vertaald worden om de Nederlandse editie gelijk met de Amerikaanse te kunnen laten verschijnen. Door de (niet geheel onterechte) angst dat het manuscript zou uitlekken ging het vertalen bovendien gepaard met meerdere geheimhoudingsverklaringen, driedubbel beveiligde links naar verschillende delen van het manuscript, geheime e-mailadressen, wachtwoorden, codenamen en het uitwisselen van drukproeven op Amsterdam Amstel – alles bij elkaar een vrij intense ervaring.

De 'De Hongerspelen'-boeken vallen officieel onder de noemer YA, een afkorting van young adult, boeken voor jongeren of jongvolwassenen dus. Omdat dat nogal een breed begrip is, kun je eigenlijk niet van typische ‘YA-vertaalproblemen’ spreken, aangezien er allerlei verschillende genres onder de YA-paraplu vallen. Contemporary YA (boeken over hedendaagse jongeren) staan bijvoorbeeld vaak barstensvol vlotte, grappige dialogen, en dan is het altijd de kunst om de jongerentaal te vertalen op een manier die modern en tegelijk zo tijdloos is dat het boek niet binnen de kortste keren weer hopeloos verouderd is. Waarbij je ook nog rekening moet houden met (soms grote) regionale verschillen, want wat voor een jongere in Amsterdam volstrekt normaal taalgebruik is, kan voor iemand in Antwerpen onbegrijpelijk zijn, en andersom.

Van hippe jongerentaal is in 'De Hongerspelen' geen sprake. Deze boeken leveren eerder vertaalproblemen op in de fantasy-categorie: verzonnen werelden met bijbehorende neologismen (fantasiewoorden) en namen die iets betekenen, vaak met alliteraties of rijm. Zo zagen we in de eerste drie boeken al de Victor’s Village (Winnaarswijk), Quarter Quell (Kwartskwelling), tracker jackers (bloedzoekers, gevaarlijke wespen) en jabberjays (snatergaaien, genetische gemanipuleerde vogels die menselijke spraak kunnen onthouden en nabootsen). In dit nieuwe boek is overigens een cruciale rol weggelegd voor de snatergaaien (maar welke, dat vertel ik natuurlijk niet).

De ballade van slangen en zangvogels brengt ons terug naar de wereld van Panem, een grimmige versie van Noord-Amerika in een dystopische toekomst. Er zijn echter grote verschillen met de eerdere boeken, en niet alleen omdat dit verhaal zich ruim zestig jaar vóór de trilogie afspeelt. Maar vooral omdat het verhaal deze keer draait om de jonge Coriolanus Snow, de man die later president van Panem zal worden en in de eerste drie boeken de grote slechterik is. Geen prettige man, ook op zijn achttiende niet, en het viel als vertaler niet altijd mee om bijna zeshonderd bladzijden in zijn narcistische, manipulatieve en egoïstische hoofd te zitten.

Tegenhanger voor Coriolanus (vernoemd naar Gaius Marcus Coriolanus, de Romeinse staatsman die weigerde graan uit te delen aan het hongerige plebs) is de tribuut uit District 12 die hij moet begeleiden tijdens de Hongerspelen: Lucy Gray Baird. Lucy Gray is een kleurrijk personage, in vele opzichten – kleding, taal en manier van doen. Ze heeft een muzikale achtergrond, en daar kwam misschien wel de grootste uitdaging van deze vertaling om de hoek kijken: ze zingt liedjes. Veel liedjes.

District 12 bestrijkt het gebied waar nu de Appalachen liggen, en Collins heeft zich dan ook laten inspireren door de Appalachian folk music. Lucy Gray komt uit een muzikaal gezelschap à la de Carter family, van wie Keep on the Sunny Side (‘Zie het maar zonnig in’) voorbijkomt. Collins heeft zelf teksten geschreven, maar gebruikt ook klassiekers als Oh my darling, Clementine en het gedicht Lucy Gray van William Wordsworth, waar Lucy Gray naar is vernoemd en waarvan ik de geweldige vertaling van Jabik Veenbaas mocht gebruiken.

Vertalingen van liedjes en poëzie schud je niet zomaar even uit je mouw, die komen tot stand door associëren, sudderen en schaven, en daar is tijd voor nodig. Extra lastig bij een strakke deadline dus, en ik reserveerde de zondagen om in de liedjes te duiken. Ik schreef de tekst met de hand over, gaf het metrum aan, telde lettergrepen, las het lied meerdere keren hardop voor. Aan de hand van een paar eerste aanknopingspunten was het dan puzzelen met metrum en rijm, waarna er een paar uur later toch vaak al een heel aardige ruwe versie van het lied in kwestie lag.

Een sleutellied is het lied dat Lucy Gray zingt tijdens de televisie-interviews voordat de Hongerspelen beginnen. The Ballad of Lucy Gray Baird noemt ze het zelf. Tijdens het vertalen van dat lied kreeg ik in mijn hoofd ineens bezoek van Johnny Cash, die zijn versie van Streets of Laredo aan het zingen was. Ik keek nog eens naar The Ballad of Lucy Gray Baird. Zou deze tekst… En ja, die paste precies op de melodie van Streets of Laredo, een klassieke cowboyballade. Pas later zag ik in het dankwoord (dat ik bij eerste lezing slechts vluchtig had gescand) dat Collins daar vertelt dat The Ballad of Lucy Gray Baird op een oude cowboymelodie gezongen moet worden, en toen wist ik zeker dat mijn ingeving klopte. Grappig dat je door een onbekende tekst te lezen dus blijkbaar onbewust de bijbehorende melodie naar boven kunt halen.

Dat ik de tekst nu kon zingen maakte het vertalen net iets makkelijker. Twee strofen als voorbeeld.

I danced for my dinner, spread kisses like honey.
You stole and you gambled and I said you should.
We sang for our suppers, we drank up our money.
The one day you left, saying I was no good.

Well, all right, I’m bad, but then, you’re no prize either.
All right, I’m bad, but then, that’s nothing new.
You say you won’t love me, I won’t love you neither.
Just let me remind you who I am to you.

In vertaling:

Ik danste voor eten en strooide met liefde.
Jij stal en je gokte omdat ik dat zei.
We verbrasten ons geld tot je mij niet meer bliefde.
Je vond dat ik tuig was en hield niet van mij.

Oké, ik ben slecht, maar jij bent ook geen pretje.
Ja, ik ben slecht, maar dat wist je allang.
Je wilt bij me weg, vooruit, ga dan, wat let je?
Want ik heb noten genoeg op mijn zang.

Ik heb wat zinnen omgegooid, maar het resultaat past heel goed bij Lucy Gray en is uitstekend te zingen op Streets of Laredo. De laatste zin ‘Want ik heb noten genoeg op mijn zang’ was een cadeautje omdat Coriolanus later opmerkt dat Lucy Gray voortdurend aan vogels refereert. Die kon ik niet laten liggen.

Natuurlijk had ik graag willen weten of Suzanne Collins ook bij de andere door haar geschreven teksten een bestaande melodie in haar hoofd had, maar het nadeel van dit soort enorme producties is dat de auteur voor een vertaler meestal onbereikbaar is. Maar niet getreurd, want het is slechts een kwestie van tijd voordat we Lucy Gray haar liedjes daadwerkelijk zullen horen zingen – de filmrechten van The Ballad of Songbirds and Snakes zijn al verkocht.

Winnen

Heb jij de drie boeken van 'De Hongerspelen' verslonden en ben je nu benieuwd naar het nieuwe boek? Hebban mag 5 exemplaren van De ballade van slangen en zangvogels weggeven, in ruil voor een recensie. Ga snel naar de winactie om te zien hoe je mee kunt doen.

Naar de winactie

Naar het vertalerskanaal