De waarheid komt altijd boven water

Parallellen tussen kamp Westerbork en de Vijf Gewesten.  

Eva Moraal is niet alleen de schrijfster van de dystopische YA-roman Overstroomd, ze is ook historica. Voor haar proefschrift deed ze onderzoek naar de beleving van en herinneringen aan Kamp Westerbork, het grootste doorvoerkamp voor joden in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Overstroomd was een vlucht de toekomst in, maar het verleden de rug toekeren bleek niet zo gemakkelijk: onbewust verwerkte ze veel van wat ze leerde over Westerbork in haar roman.  

EEN ONMOGELIJKE KEUS
We wonen aan de rand van het Gewest. Tussen de bewoonde wereld en de dijk staan kassen en strekken drassige weilanden zich uit, maar lang zo ver niet als in de vier grotere Gewesten. Hoe vaak heeft dit stuk al niet onder water gestaan? Wijk Zeven is wel de laatste plek waar je wilt wonen. Niet dat je als Natte veel keus hebt. GG’s zijn voor ons verboden terrein. Of je moet je ziel hebben verkocht en Wadloper zijn; een Natte die vrijwillig – vrijwillig, man! – voor Drogen werkt. Alles voor dat beetje meer bescherming dat Drogen je gunnen. Ik spuug op de grond. (Max)  

In Kamp Westerbork werden joodse gevangenen gedwongen mee te werken aan deportatie van hun lotgenoten. Meewerken aan het transportsysteem kon hen voor kortere of langere tijd van transport vrijwaren. Zo stonden ze voor een onmogelijke keus: die tussen het (tijdelijk) redden van hun eigen leven of dat van een ander. Want als er één naam van de transportlijst werd geschrapt, kwam er altijd een andere voor in de plaats. Gevangenen in zulke hoge posities werden spottend ‘prominenten’ genoemd, omdat zij het dankzij hun positie veel beter hadden dan de rest. Na de oorlog moesten deze prominenten leren leven met de keuzes die ze in de oorlog hadden gemaakt, die in wezen nauwelijks vrije keuzes waren geweest: als ze niet hadden meegewerkt, waren zijzelf gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Zou niet iedere gevangene in hun plaats hetzelfde hebben gedaan?  

In de Vijf Gewesten worden Natten onderdrukt door Drogen. Net als in Westerbork geven Drogen sommige Natten de kans om hun bestaan te verbeteren – ze laten ze zelfs dichter bij de GG’s wonen: de veilige, droge gebieden. Ook zij staan voor een onmogelijke keuze: door voor Drogen te werken, kunnen zij hun familie en zichzelf een kans bieden op een veiliger leven. Maar kunnen ze andere Natten dan nog recht in de ogen kijken? Natten noemen deze ‘verraders’ Wadlopers: mensen die zich voortdurend begeven op aarde die niet echt nat, maar ook niet droog is. En altijd is er het risico dat het water terugkomt en de vaste grond onder hun voeten weer verdwijnt.  

VERHALEN ALS VERANTWOORDING
‘NAtTO vraagt om harde actie. Dan kan ze die krijgen ook!’ roept pap. Ik voel tranen opkomen. Ik moet moeite doen mijn ademhaling onder controle te houden. Pap? Is mijn vader een moordenaar? Had Max misschien gelijk? Hoe is het gegaan, toen met Isa? Ik weet dat pap iets heeft gedaan, iets heeft geprobeerd om Isa te redden. Om haar uit het gebouw te krijgen. Wat is er toen gebeurd? Nee, pap is pap. Hij is geen slechte man. Hij neemt zijn beslissingen niet zomaar zonder na te denken. Toen niet en nu niet. Hoeveel mensen liggen er wel niet onder het puin van de digiscoop? Hoeveel mensen heeft NAtTO al gedood met haar zinloze acties? Hij is geen slechte man. Hij is geen slechte man. Ik kan mezelf niet meer overtuigen. (Nina)  

De onmogelijke keuzes die prominente gevangenen in Westerbork – en Wadlopers in de Vijf Gewesten – moesten maken, roepen een lastige vraag op: in hoeverre ben je in zo’n situatie verantwoordelijk voor je daden? Na de oorlog worstelden veel prominente joden met de keuzes ten koste van anderen die ze in het kamp hadden gemaakt. Ze probeerden deze keuzes zo in hun levensverhaal in te passen dat ze met zichzelf konden leven, soms met vreselijke consequenties. Hun acties interpreteerden ze als noodzakelijk onder de omstandigheden. Zo konden ze beter leven met hun schuldgevoelens – of die nu terecht waren of niet.  

In Overstroomd vertellen Drogen zichzelf het heroïsche verhaal van de overwinning op het water, blind voor het feit dat het water nog steeds stijgt. Nadat zijn dochter Isa is omgekomen bij een overstroming als gevolg van een inschattingsfout op het moment dat het water steeg, prent Gouverneur Brandsma, Nina’s vader, zichzelf in dat hij ondanks de gruwelijke consequenties – niet alleen voor zijn dochter – niet anders had kunnen handelen. Alles om zichzelf recht in de ogen te kunnen blijven kijken.  

Dit artikel verscheen eerder in het gratis magazine YA! #2 – 2013, uitgegeven door Lemniscaat.  


Giveaway:
Kans maken op één van de maar liefst 5 exemplaren van Overstroomd, die wij met dank aan uitgeverij Lemniscaat weg mogen geven? Klik dan hier of op het Giveaway-kader rechts van dit artikel. Succes!