Just can’t get enough: de wereld achter fanfictie
Hanna Bervoets:
'Als tiener en twintiger las ik graag fanfiction; nieuwe verhalen rond personages uit mijn favoriete televisieseries en boeken, geschreven door liefhebbers. Tegenwoordig zijn er sites als Archive of Our Own en platforms als Wattpad, waarop een zeer diverse fanfictie-gemeenschap bloeit. Wie zijn de auteurs achter hedendaagse Nederlandse fanfictie? Hoe gaan zij te werk, waarover schrijven zij, en voor wie?'
Je hebt een geweldig boek uit, een serie gebinged omdat je niet kon stoppen of je hebt je favoriete film nu toch echt vaak genoeg gezien: iedereen kent wel het lege gevoel dat dat kan achterlaten. De meesten pakken een nieuw boek of kijken een nieuwe serie om die leegte op te vullen. Maar veel mensen willen de ene wereld niet verruilen voor een nieuwe, en willen nog geen afscheid nemen van de personages. Zij vullen die leegte met fanfiction: verhalen geschreven door fans, waarbij ze bestaande personages of reeds gecreëerde werelden gebruiken om een eigen verhaal te schrijven. De meesten lezen het, maar ook velen schrijven het. Wereldwijd zijn er miljoenen mensen actief op platforms als Wattpad, Archive of Our Own, in speciale Tumblr-blogs of via andere (sociale) media.
'Fans hebben een emotionele band met hetgeen wat ze mooi vinden,' legt Welmoed Wagenaar uit, die onderzoek doet naar het fenomeen 'fandom' aan de Rijksuniversiteit Groningen. 'In grote lijnen zijn er twee soorten fanpraktijken te onderscheiden: affirmatieve en transformatieve praktijken. Het eerste is wel bekend: je koopt concertkaartjes van je favoriete artiest, je bekijkt en beluistert keer op keer wat je mooi vindt, je zoekt steeds nieuwe informatie op, je praat erover met andere fans. Bij transformatief fandom ga je nog een stapje verder: je maakt kunst over hetgeen waar je fan van bent, bijvoorbeeld beeldende kunst, maar ook verhalen. Je pakt personages, elementen of de wereld uit het werk dat je leuk vindt, je maakt er je eigen verhaal van en verkent verschillende perspectieven.'
Hechte community
De fanfictieverhalen worden vervolgens gedeeld op platforms als Wattpad, Archive of Our Own of fanfiction.net. Op deze platforms is een enorme community actief. Schrijvers lezen elkaars werk, geven elkaar feedback en worden soms (online) vrienden. 'De gemeenschappelijke component is voor veel fanfictieschrijvers belangrijk,' legt Wagenaar uit. 'Het online plaatsen, de reacties die je krijgt, de interactie die ontstaat, dat maakt het voor veel mensen een stuk leuker. Soms werken verschillende mensen samen aan één werk, het zogeheten role playing, waarbij je om en om een stukje schrijft.' Soms verplaatst die onlinewereld zich naar de echte wereld. 'Ik heb online vrienden gemaakt, die ik later offline heb ontmoet,' vertelt Cyrilein Evertsen, die fanfictie schrijft en het fenomeen inmiddels ook voor haar studie onderzoekt. 'Toen ik als 14-jarige begon met fanfictie leerde ik een meisje uit Engeland kennen en wij praten nu nog steeds, ook al zijn we inmiddels weer van andere boeken of series fan. En ik heb door fanfictie een vriendin in Frankrijk.' De internationale vriendschappen zijn gemakkelijk te onderhouden door middel van fanfictie. 'Omdat je in dezelfde boeken en dezelfde soort relaties geïnteresseerd bent, zijn die Franse vriendin en ik ook fanfictie voor elkaar gaan schrijven. Via Archive of Our Own kun je bijvoorbeeld "cadeautjes" aan elkaar geven: je schrijft dan een fanfic voor een specifiek persoon, bijvoorbeeld op de verjaardag van diegene.'
'De gemeenschappelijke component is voor veel fanfictieschrijvers belangrijk'
Geschiedenis
Hoewel fanfictie vooral online floreert, ligt de oorsprong al verder terug in de geschiedenis. 'De term fanfictie werd rond 1930 voor het eerst gebruikt, dan ging het om fictie geschreven door fans van sciencefiction,' legt Wagenaar uit. 'Het ging toen om origineel werk, geschreven door fans. De fanfictie zoals we die nu kennen, ontstond in de jaren zestig. Met name vrouwen gingen hun eigen verhalen schrijven, bijvoorbeeld rondom personages als Kirk en Spock uit Star Trek die in een romantische relatie belandden. De verhalen werden gepubliceerd in fanzines en verspreid op fancons. Met de komst van internet breidde zich dat uit naar mailing lists en later online platforms.'
Niet alle schrijvers zijn gecharmeerd van het idee dat er fanfictie over hun werk ontstaat. 'Het auteursrecht is ten aanzien van dit onderwerp altijd al een discussiepunt geweest,' zegt Wagenaar. 'In principe is de transformatie van werk gevrijwaard van claims, zolang je er geen geld mee verdient. Toch vinden niet alle schrijvers het leuk dat hun verhaallijnen of personages worden aangepast. Het is echter een culturele praktijk die al eeuwenoud is, dus schrijvers kunnen zich er maar beter bij neerleggen.'
Onderzoek
Het onderzoek van Wagenaar richt zich op betekenisgeving in relatie tot fandom. 'Ik ben religiewetenschapper, dus ik bekijk fandom vanuit een ritueel perspectief,' licht ze toe. 'Wat doen fans met de fictionele werelden in hun eigen leven? Welke betekenis geven ze daar aan? Welke rituele handelingen bestaan eromheen? Relateren ze verschillende werkelijkheden aan elkaar? Met behulp van die vragen onderzoek ik wat fandom ons kan leren over betekenisgeving, over de manier waarop mensen waarde hechten aan bepaalde dingen. Helaas heb ik nog geen antwoorden, want naar verwachting is het onderzoek in 2023 afgerond.'
Wagenaar is op het onderzoeksidee gekomen, omdat ze zelf jarenlang actief was in fan communities. Die ervaring helpt haar juist in haar onderzoek. 'Als onderzoeker ben je per definitie geen blanco papiertje, dus je moet je vooral bewust zijn van je eigen perspectief,' legt ze uit. 'Mijn doel is om een zo goed mogelijk beeld te geven van de belevingswereld van mijn onderzoeksdeelnemers. In dit geval is het juist handig dat ik affiniteit heb met het onderwerp en begrijp hoe bepaalde dingen zijn voor fans. Dat maakt het ook wat makkelijker om met fans over hun fandom te praten, want er zit soms toch een beetje een taboe op fanfictie.'
'Fanfictie schrijven is een culturele praktijk die al eeuwenoud is, dus schrijvers kunnen zich er maar beter bij neerleggen.'
Ontdekking van seksualiteit of genderidentiteit
Dat taboe heeft onder andere te maken met het feit dat veel vrouwen seksueel getinte fanfictie schrijven. Cyrilein Evertsen vroeg zich dan ook af waarom zoveel vrouwen en queer personen fanfictie schrijven en waarom het regelmatig seksueel expliciete fanfictie betreft. Daar deed ze onderzoek naar voor haar bachelorscriptie van Sociale Wetenschappen. 'In veel fanfictie spelen relaties en seksualiteit een grote rol,' legt Evertsen uit. 'Dat komt onder meer doordat vrouwen traditionele porno te agressief vinden, of de interactie ontbreekt voor hen, er is geen aandacht voor intimiteit. Dat gemis wordt dan gecompenseerd in fanfictie. Maar het gaat ook om controle. In fanfictie komen bijvoorbeeld ook nare ervaringen aan bod, zoals een verkrachting. Vrouwen schrijven hierover omdat ze op die manier controle hebben over de situatie, terwijl ze over seksisme of seksuele intimidatie in de buitenwereld geen macht hebben. Het is dus een manier om de controle terug te pakken, maar ook om het voor je af te sluiten: als je de computer uitzet, is het weg.'
Hoewel Evertsen nu vooral vanuit een onderzoeksoogpunt naar fanfictie kijkt, vindt ze het nog steeds leuk om ook zelf te schrijven en te lezen. 'Ik vind fanfictie heel tof om twee redenen,' licht ze toe. 'Als je iets heel erg leuk vindt, hoe gaaf is het dan om er nog meer van te zien of te lezen. Er wordt zoveel geschreven, door zoveel mensen, dat de verhalen nooit ophouden. De tweede reden is dat je op zoek kan naar alternatieve verhaallijnen, eindes of relaties, of ze zelf kan schrijven, als je toch niet helemaal tevreden bent. Zo zie bijvoorbeeld dat fanfictie heel erg populair is onder de queer community, omdat je in mainstream series of literatuur nooit zoveel queer personages tegenkwam. Gelukkig neemt dat inmiddels wel toe, maar heel lang had je als queer persoon alleen fanfiction om over je eigen gevoelens of soortgelijke relaties te lezen.'
Fanfictieschrijvers aan het woord
Van het eerste uur
Een Harry Potter-fan'Ik was gefascineerd door Harry Potter. Niemand op school las dat. Waar ik ben opgegroeid, hoorde je er niemand over. De films waren er nog niet en deel 1 tot en met 3 van de boeken waren net uit. Het was zo magisch, ik wilde heel graag met die personages in die wereld leven. Dus ik begon fantasieverhalen te schrijven met mezelf als personage erin, waar ik zelf boekjes van maakte. Daarna kwam ik online, zo rond 2002, en vond ik andere mensen die net zo geobsedeerd waren als ik. Eindelijk kon ik met anderen over Harry Potter praten! Toen ik een jaar of dertien was, besloot ik ook een verhaal online te zetten. Ik kreeg vreselijke commentaren, lezers hadden geen idee dat ik nog maar dertien was. Toch ging ik door, want ik wilde zo graag over mijn favoriete boeken praten. En toen kwam het vierde boek uit, en het vijfde, en konden we samen met de nieuwe boeken meeleven. Wat waren hun verwachtingen ervan? Omdat er zoveel tijd zat tussen het verschijnen van de boeken, had je heel lang om na te denken over wat er zou gebeuren. En daar schreven fans dan verhalen over. Toen ik ging studeren en ging werken ben ik gestopt met fanfictie schrijven, ik had gewoon geen tijd meer. Wel ben ik altijd naar de platforms teruggegaan om te lezen en om deel uit te maken van de community. Fanfictie lezen en schrijven heeft me heel veel geleerd over verhalen vertellen. Het is een constante oefening in character building en het beschrijven van relaties. Ik heb er heel veel van geleerd, wat ik inmiddels gebruik in het schrijven van origineel, eigen werk.’
Duistere fanfictie
Een Hannibal-fan'Ik kreeg maar geen genoeg van de serie Hannibal, dus ging ik online op zoek naar verhalen hierover. De relatie tussen de twee hoofdpersonages vond ik namelijk intrigerend. Hoewel ze in de serie niks intiems doen en niet expliciet wordt gezegd dat ze een relatie hebben, kun je het er wel uithalen, tussen de regels door. Ik kende het fenomeen fanfictie al, dus ik ging op zoek naar verhalen over de relatie tussen Hannibal en Will. Tijdens het lezen kreeg ik zelf ook ideeën voor nieuwe verhaallijnen, dus ging ik ook zelf over Hannibal en Will schrijven. Eigenlijk wordt het dan bijna fanfictie van fanfictie. Aangezien Hannibal een seriemoordenaar is, kom je gewelddadige verhalen tegen. De tags die schrijvers erbij plaatsen zijn daarom wel belangrijk om vooraf te kunnen checken of je iets wel wíl lezen. Maar ik vind het vooral interessant om te onderzoeken hoe die relatie er dan uit zou kunnen zien: is Hannibal in een relatie wel een vredelievend persoon of niet? En hoe ontwikkelt de duistere kant van Will zich in die relatie? Mijn fanfictie is een intieme verkenning van een relatie waarin een ondertoon van geweld zit.'
Een oneindig universum vol superhelden
Een Marvel-fan'Ik volg en schrijf in meerdere fandoms, maar ik ben vooral actief binnen het Marvel-fandom. Ik schreef al fanfictie voordat ik wist dat dat de term ervoor was, destijds over Harry Potter. Al googelend ben ik erin gerold. Het was zo fijn om de wereld die je zo leuk vindt voort te zetten en helemaal dat je daarin niet de enige bent. Daardoor eindigt die wereld niet, vooral niet als het gaat om Marvel omdat het fandom gigantisch is. Je krijgt daarom altijd wel reacties als je iets post, maar die zijn niet altijd even leuk. Voor mij gaat het vooral om de hobby, het is een vorm van ontspanning, lekker schrijven waar ik zin in heb, zonder al te veel te letten op grammatica of spelling, dus "opbouwende kritiek" hoeft voor mij niet. Ik ken zelfs fanfictieschrijvers die zijn weggegaan uit een bepaald fandom vanwege de negatieve feedback, zo ver kunnen de haters soms gaan. Dat is jammer, daar is fanfictie helemaal niet voor bedoeld. Maar gelukkig zijn er nog altijd veel meer mensen die shoutouts doen en leuke commentaren geven.'
Een nieuw Star Wars-epos
René Westerveld'Eigenlijk schrijf ik vooral eigen, originele verhalen, maar de animatie Star Wars Rebels vond ik zo goed dat ik daar enorm door geïnspireerd raakte. Je volgt een kleine groep rebellen die strijden tegen het empire. Omdat ik de laatste film uit de trilogie maar vond tegenvallen, werd ik van deze animatie juist weer enthousiast. Ik besloot te proberen of ik zelf iets kon schrijven, in dit "galaxy, far, far away". In dit rijke galaxy heb ik nieuwe personages geplaatst, in een nieuwe tijd, namelijk enkele millennia later dan het origineel. Ik heb bekende planeten gebruikt, maar ook nieuwe verzonnen. Het verhaal is dan ook iets groter geworden dan ik voor ogen had, ongeveer 150.000 woorden, en ik ben nog niet eens klaar (een gemiddelde roman telt 80.000 woorden; WM).
Omdat elk van mijn hoofdstukken minstens een paar duizend woorden lang zijn, wordt het niet veel gelezen. Of fanfictieplatforms lijken kortere verhalen toch beter gelezen te worden. Ik ben dan ook maar gestopt met nieuwe hoofdstukken online zetten. Soms mail ik het wel naar mensen van wie ik weet dat ze het interessant vinden en die zijn enthousiast. Anderen begrijpen het niet goed, omdat ze Star Wars niet kennen. Dat maakt me niet zoveel uit, ik vind het gewoon leuk om eraan te werken. Mijn eigen verhalen neem ik wel wat serieuzer, want die hoop ik ooit uit te geven.'
Lees of schrijf jij wel eens fanfictie?
