Deconstructie van een heilstaat

Al zolang ik lees, heb ik een voorkeur voor het fantastische, het andere. Op de Literatuurlijst Nederlands op de middelbare school vond ik wat dat betreft weinig van mijn gading. Pas jaren later kwam ik er achter dat ik een dystopisch oerverhaal gemist had: Blokken van F. Bordewijk. Nog steeds is het een van mijn favoriete boeken van Nederlandse bodem. Toen ik zag dat er een beeldverhaalversie uitkwam bij Nijgh & Van Ditmar was mijn keus voor deze review onmiddellijk gemaakt.

Blokken gaat over het reilen en zeilen van de Staat, een anti-individualistische heilstaat waarvan in het midden gelaten wordt waar het ligt en wanneer het verhaal speelt. In het derde hoofdstuk ('De lezing') geeft Bordewijk een korte indruk van de Staat die hij beschrijft:

De Staatsmachine bestond in haar huidige vorm vijfenveertig jaar. In dat tijdvak was een enkele schroef wat vaster, een andere wat losser gedraaid, - dat was alles. De Staat achtte zich de meest vervolmaakte orde op aarde bereikbaar, en voor aardse eeuwigheid gesticht. Miljoenen jaren kon het zo blijven, zou het zo blijven.

Dat zelfvertrouwen wordt onderstreept door de lezing die aan de heersende raad van de Staat wordt gegeven: een veroordeelde crimineel, die al dertig jaar in de gevangenis zit (waar hij het overigens goed heeft), komt vertellen over het idee van de Bol, als antithese van het Blok. Zo zeker is de raad van het eigen gelijk, dat ze onbewogen luisteren naar deze blasfemie. Zonder spot of lach, maar wel met gefluister:

Men zeide dat hij waarlijk oud werd, dat zich te zeer herhaalde.
De oude ging terug, onder geleide, naar de gevangenis waar hij het goed had.

De tekst van de beeldroman Blokken is identiek aan de novelle van F. Bordewijk (ik heb mijn versie van Blokken Knorrende Beesten Bint uit 1949 er bij gepakt) en toch is het een totaal andere ervaring. Doordat de woorden versterkt (en soms afgezwakt) worden door de beelden van Victor Hachmang, vallen andere accenten, andere aspecten en andere onderdelen van de geschetste wereld op. Want dat is het: een schets. Het is geen echt verhaal, ook al gebeurt er vanalles, het is een uittekening (in deze versie helemaal) van een angstaanjagend rechtlijnige Staat, die elk individualisme uit probeert te bannen en dat op stuitend hardhandige wijze uitvoert.

In de oorspronkelijke versie komen ook de luchtschepen, helicopters, ruimteschepen en de meteoriet voor, maar die verdwenen voor mij in de rest van de tekst. In de beeldroman knallen ze van de pagina's - logisch, want dat zijn stoere beelden - waardoor het SF-gehalte van dit boek in de beeldversie hoger lijkt. De tekeningen van Hachmang voegen daar echt veel toe.

Blokken is de Nederlandse oervader van de dystopie. Het werd bijna twee decennia eerder uitgebracht dan 1984 van George Orwell, een jaar eerder dan Brave New World van Aldous Huxley en zeven jaar na de Engelse publicatie van Wij van Jevgeny Zamjatin. Het past qua thema uitstekend in dat illustere, internationale rijtje, maar onderscheidt zich er ook sterk van en dat komt door de bijzondere, afstandelijke en koude stijl van Bordewijk. Waar Orwell, Huxley en Zamjatin zich bedienen van 'normale' verhalende elementen zoals dialoog, spanningsboog en interessante personages, kiest Bordewijk ervoor om zijn Staat enkel te beschrijven vanuit het alwetende perspectief, zonder protagonisten, zelfs zonder echte personages (tenzij je de gezichtsloze raadsleden zo zou willen zien, maar dan moet je goed je best doen), zonder begin, eind, middenstuk of een echte verhaallijn. De Staat is perfect (vindt de Staat zelf althans) en duldt geen persoonlijke inbreng of verhaal.

Striptekenaar Victor Hachmang sluit bij dat idee aan. Hij kiest voor een blokkerig lettertype. Lastig te lezen, maar de juiste keuze. Hoe kun je anders deze Staat van Blokken verbeelden dan met een hoekig lettertype, veel lijnen en strakke afbakening? Hij maakt ook een interessante vervolgkeuze: de mensen zijn ook blokkerig getekend. Nog niet helemaal hoekig, maar bijna zo ver om in de vierkante en rechthoekige Staat te passen.

En toch gaat het mis voor de Staat. Dat is geen spoiler, want de ondertitel van de beeldroman luidt: 'De mislukking van een heilstaat'. Is het de concurrerende overtuiging van de curve, cirkel, de bol? Of is het toch de onstuitbare wens van de mens om zichzelf te zijn, hoezeer dat ook onderdrukt wordt? Wat dat betreft is Blokken optimistischer dan 1984.

De zogenaamde 'gewapend beton'-stijl van Bordewijk - te omschrijven als: bondig, afgebeten, en gekenmerkt door weglating en directe vergelijkingen - past uitstekend bij de harde beschrijving van de Staat, de opstand en de naderende ondergang. Dat levert brute passages als deze op:

Treinen van pantserauto's, aaneengekoppeld, reden door de stad en legden alles neer wat zich vertoonde. Na de eerste rondgang waren de straten als korenvelden na hagelslag. Na de tweede ronde waren er alleen bloedvlekken. De twintigduizend doden waren inmiddels mechanisch bijeengeschoffeld en weggevoerd. Na de derde ronde waren de bloedvlekken weggespoten door slangenwagens met kokend water.

In de beeldroman zijn de pantserauto's vervangen door paarden - een van de weinige momenten waar Hachmangs versie de oorspronkelijke afzwakt in plaats van versterkt. Maar voor de rest is de teken- en beeldstijl zeer passend bij Bordewijks beschrijving. Het boek is opgedeeld in 'blokken' kleur: rood, blauw en geel. Staat rood voor de stabiliteit van de Staat, blauw voor de mogelijkheden van andersdenkenden en geel voor hoop? Is er een andere betekenis? Of heeft de keuze alleen met esthetiek en niet met inhoud te maken?

Natuurlijk bestond de Sovjet-Unie al een tijdje en in Duitsland roerde de NSDAP zich al jaren, dus Bordewijk had genoeg schrikbeelden om zijn toekomstvisie van de Staat op te baseren. Maar dat hij zo'n repressief systeem wist te beschrijven, ver voordat de volledige waarheid van goelags en concentratiekampen bekend werd, maakt wel duidelijk dat hij een visionair was, met een angstaanjagend realistische kijk op onderdrukking.

Blokken de beeldroman is een goede, verfrissende kennismaking met deze dystopische klassieker, die absoluut op de Literatuur leeslijst moet (blijven) staan.

Blokken - de beeldroman verscheen op 17 april bij Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar.

Meer Hebban Crew Reviews lezen? Je vindt ze allemaal hier terug.