Dossier: '1984' van George Orwell
Het klassieke boek 1984 van George Orwell is niet uit de literatuurgeschiedenis weg te denken. Het is een van de basisboeken van het dystopische subgenre, samen met bijvoorbeeld Wij van Jevgeni Zamjatin (1924), Blokken van F. Bordewijk (1931) en Heerlijke nieuwe wereld van Aldous Huxley (1932). Voor sommige gebeurtenissen die met bizarre, gemene of onbegrijpelijke acties van overheden te maken hebben, wordt de term 'Orwelliaans' gebruikt.
1984 werd in 1948 geschreven en in 1949 gepubliceerd. Veel van de termen en begrippen uit het boek zijn in ons taalgebruik en cultuur terecht gekomen. Denk aan Grote Broer (Big Brother is watching you), de Denkpolitie (Thought Police), Nieuwspraak (Newspeak), kamer 101, 2+2=5 en andere kennelijk tegenstrijdige uitspraken.
Julia is een hervertelling van 1984 en beslaat ongeveer dezelfde tijdsperiode als het bronverhaal. Op zich is Julia prima los te lezen (je ervaart dan ook de anderewereldschok die 1984 je ook geeft), maar het is zeker waar dat als je weet waar het bronboek over gaat, je veel meer van Julia zult begrijpen.
Dus: heb je 1984 nooit gelezen, of is het wat weggezakt (hallo, lezen voor de lijst?), dan geven we je hieronder een opfrisser over de wereld, de personages, en de plot (let op voor spoilers als je het boek nog wilt lezen). Ook gaan we in op alternatieve manieren om 1984 tot je te nemen en zelfs op muziek die is geïnspireerd op de klassieker van Orwell. Ben je geïnteresseerd in andere dystopische boeken, lees dan het artikel Leven we in een dystopie?
De wereld van 1984
In Orwells boek – tijdens het schrijven zo'n 35 jaar in de toekomst – bestaan er drie totalitaire supermachten: Oceanië, Eurazië en Oostazië. Hoe ze precies ontstaan zijn, wordt niet helemaal duidelijk (waaróm deze ontstaansgeschiedenis vaag blijft, wordt wél duidelijk), maar er zijn atoomoorlogen geweest in de jaren vijftig, waarna het Britse rijk, de Amerika’s en Australië gefuseerd zijn tot Oceanië. Groot-Brittannië heet nu Luchtstrook 1 en de hoofdstad is Londen.
Oceanië wordt geregeerd door de Engels Socialistische Partij (Engsoc), onder leiding van Grote Broer. Overal in Londen is zijn beeltenis te zien, met de welbekende tekst 'Grote Broer ziet je' erop. Ook spreekt hij voortdurend uit de alom aanwezige teleschermen, die functioneren als televisies, maar ook als surveillancecamera's van de overheid.
Er zijn vier grote ministeries in Londen: Vrede, Waarheid, Overvloed en Liefde. Al snel wordt duidelijk dat hier sprake is van een omkering van betekenis, die in de partijfilosofie als volledig logisch gezien wordt. Het ministerie van Vrede houdt zich namelijk bezig met oorlogsvoering (afwisselend tegen Eurazië en Oostazië), Waarheid gaat over propaganda en het herschrijven van de geschiedenis (als Oceanië bijvoorbeeld van bondgenoot switcht, worden alle nieuwsberichten ooit herschreven), Overvloed zorgt voor de rantsoenen (armzalig eten, sigaretten en jenever van het Victorie-merk) en Liefde handhaaft met harde hand het totalitaire systeem (onder andere door middel van de Denkpolitie, marteling en executies).
Dit soort omdraaiïngen komen vaak voor in het boek, onder andere in de leuzen van de Partij, zoals:
Oorlog is vrede (war is peace)
Vrijheid is slavernij (freedom is slavery)
Onwetendheid is kracht (ignorance is strength)
Nieuwspraak
Door het hele boek kom je woorden uit en verwijzingen naar Nieuwspraak tegen: dubbeldenk, mistucht, dubbelplusgoed, misdenk, onkoud, denkpol, miniluv, eendenspreker, et cetera. Het personage Syme is expert in Nieuwspraak en werkt aan een nieuwe editie van het woordenboek. Hij legt hoofdpersoon Winston het doel van Nieuwspraak uit, namelijk de denkruimte van de spreker te beperken door het verwijderen van alle woorden die bruikbaar zijn voor dissidente gedachten en conversaties.
In een appendix bij 1984 legt Orwell precies uit hoe Nieuwspraak in elkaar zit, hoe het werkt en wat de doelen zijn. Absoluut de moeite waard om die pagina's ook te lezen, nadat je 1984 in wanhoop hebt dichtgeslagen.
Begrippen van belang
Voor een goed begrip van Julia is het handig om een aantal begrippen uit 1984 te kunnen herkennen. Natuurlijk kun je ze ook in Julia gaan ontdekken, maar je ziet meer connecties, tegenstellingen, aannames en (on)waarheden als je weet hoe het in het bronboek zat.
Grote Broer: de leider van Oceanië, die overal te zien is op posters en teleschermen, met de frase 'Grote Broer ziet je'. Alle mensen in Oceanië worden geacht van Grote Broer te houden.
Teleschermen: een soort televisieschermen, waar ook inderdaad programma's (vooral propaganda en oorlogsfilms) op te zien zijn, maar die twee richtingen op werken: er is altijd iemand van de Denkpolitie aan het meekijken via jouw telescherm.
Denkpolitie: een soort geheime dienst die iedereen in Oceanië, en zeker de randpartijleden, in de gaten houdt. Als je verdacht wordt van misdenk (verboden gedachten) of mistucht (seks zonder toestemming van de overheid) kun je opgepakt worden door de Denkpolitie.
Partij: de Engels Socialistische Partij, Engsoc in Nieuwspraak, is de heersende partij van Oceanië. Deze bestaat uit een kernpartij (gekleed in zwarte overalls) die de echte leiding over de staat hebben en de randpartij (blauw) die vooral uitvoerend zijn. Om de partijleden op te hitsen wordt er regelmatig aan 'haat' gedaan.
Haat: elke dag wordt door alle partijleden de Twee minuten haat uitgevoerd: voor teleschermen wordt er twee minuten lang de haat richting de vijand (Eurazië of Oostazië) en de opstandeling Goldstein beleden. Ook is er een jaarlijkse Haatweek, waarin parades en speciale evenementen gewijd worden aan de haat aan iedereen die niet voldoet aan de wensen van de Partij.
Goldsteinisten: een verzetsorganisatie, opgericht door voormalig revolutieleider Emmanuel Goldstein, die volgens de Partij de revolutie verraden heeft. Het ministerie van Waarheid, waar hoofdpersonen Winston en Julia werken, is ook verantwoordelijk voor het uitwissen van alle positieve verwijzingen naar Goldstein.
Ministerie van Waarheid: zowel een gebouw als een organisatie, bestaande uit verschillende afdelingen, zoals Fictie en Archieven. Bij Fictie staan machines die nieuwe romans schrijven (dat klinkt verdacht veel als generatieve kunstmatige intelligentie, zoals ChatGPT), vooral bedoeld voor de proles, en in Archieven worden aan de lopende band herschrijvingen van het verleden uitgevoerd. Ook is er een afdeling die werkt aan de uitrol van Nieuwspraak.
Proles: naast partijleden leven de proles in eigen wijken. Zij zijn het te bevrijden proletariaat waar de machtsovername van Grote Broer ooit om begonnen was. In 1984 leven de proles echter nog steeds in armoede en in gevaar (in hun wijken vallen de bommen van Eurazië of Oostazië), al hebben ze dan geen last van de teleschermen en de Denkpolitie, die vooral voor de randpartijleden dagelijkse kost zijn. Proles worden veel meer met rust gelaten en daarom is er ook wat zwarte handel mogelijk.
Zwarte handel: schrijfmateriaal, luxe spullen en snuisterijen zijn voor randpartijleden alleen verkrijgbaar in de proleswijken. Zo kan Winston aan een dagboek, schrijfgerij en een presse papier komen.
Personages van belang
Julia en 1984 overlappen qua tijd en qua gebeurtenissen grotendeels, dus het is logisch dat er veel dezelfde personages in voorkomen. Niet allemaal, want de twee hoofdpersonen – Winston en Julia – leiden behoorlijk gesegregeerde levens en hun ontmoetingen zijn vrijwel allemaal illegaal. Hieronder een aantal personages die in beide boeken van belang zijn.
Winston Smith: de hoofdpersoon van 1984, randpartijlid en werknemer van het ministerie van Waarheid, afdeling Archieven. Winston is verantwoordelijk voor het voortdurend herschrijven van kranten, boeken en andere media. Hij is getrouwd, maar woont niet met zijn vrouw samen en er broeit opstandigheid in hem. Tegen zijn zin valt hij voor Julia, die ook op het ministerie werkt.
Julia: een medewerker van het ministerie van Waarheid, die werkt als monteur op de afdeling Fictie. Aanvankelijk verdenkt Winston Julia ervan bij de Denkpolitie te horen, maar als ze hem een briefje toestopt, slaat hij om als een blad aan de boom. Ze wordt zijn minnares en muze.
O'Brien: een lid van de kernpartij en medewerker van het ministerie van Liefde, die regelmatig op het ministerie van Waarheid langskomt en van wie Winston begint te geloven dat hij eigenlijk onderdeel is van de goldsteinisten, het verzet tegen Grote Broer.
Syme: een medewerker van het ministerie van Waarheid, die werkt aan een nieuwe editie van het woordenboek van de Nieuwspraak.
Tom Parsons: een medewerker van het ministerie van Waarheid, die oprecht houdt van de Partij. Zijn kinderen zijn lid van de jeugdafdeling van de Partij, die de Spionnen wordt genoemd. Spionnen staan erom bekend dat ze buren, kennissen en hun eigen ouders regelmatig aangeven voor misdunk.
Charrington: de eigenaar van een tweedehandswinkel in een prolesdistrict, waar Winston zijn dagboek koopt en later meer.
Ampleforth: een medewerker van het ministerie van Waarheid, die houdt van poëzie en veel weet van Oudspraak.
De plot van 1984
Als je 1984 nog moet lezen en verrast wilt worden zonder spoilers, sla deze kop dan over. Hieronder vertellen we over andere manieren – naast een boek – om 1984 te beleven en laten we je kennismaken met muziek die geïnspireerd is op 1984.
* spoileralert aan *
Winston Smith is randpartijlid van Engsoc en op het ministerie van Waarheid medeverantwoordelijk voor het naar wens herschrijven van de geschiedenis, zodra er iets in de politieke werkelijkheid verschuift. Hij koestert geheime gedachten over opstand tegen Grote Broer en buiten het zicht van de alom aanwezige teleschermen houdt hij een dagboek bij, waarin hij zowel de dagelijkse realiteit, als zijn afschuw van het regime optekent.
Winston ontwikkelt een fascinatie voor zowel Julia, een collega die romanschrijfmachines repareert en die hij ervan verdenkt een spion te zijn, als voor O'Brien, een lid van de kernpartij die regelmatig op het ministerie langskomt en van wie Winston denkt dat hij een geheime aanhanger van opstandeling Goldstein is. Zijn mening over Julia slaat volledig om als ze hem een liefdesbriefje toestopt en ze beginnen een zeer verboden affaire. Ze ontmoeten elkaar voor het eerst buiten de stad, waar de surveillance minder is, later brengen ze samen tijd door in een kamer in de proleswijken.
O'Brien stopt Winston en Julia een kopie van Goldsteins boek toe, dat ze lezen. Ondertussen vindt de Haatweek plaats en de – grotendeels onopgemerkt gebleven – switch van vijanden (Oostazië is opeens de grote vijand van Oceanië en Eurazië de eeuwige bondgenoot), waardoor Winston veel krantenartikelen moet herschrijven. Maar voor ze het verzetsboek zelfs maar uit hebben, worden ze opgepakt door de Denkpolitie.
Winston wordt maandenlang uitgehongerd en gemarteld door O'Brien en andere Denkpolitieagenten, om zijn denken in lijn te krijgen met de Partij. Als laatste beproeving wordt hij naar de gevreesde Kamer 101 gebracht en geconfronteerd met zijn grootste angst: ratten. Hij is volledig gebroken en hij smeekt om niet hem maar Julia aan de ratten over te geven. Daarop wordt hij vrijgelaten en zwerft hij als onpersoon rond. Hij komt Julia nog een keer tegen, ze vertellen elkaar dat ze elkaar verraden hebben en dat ze niet meer verliefd op elkaar zijn. Kijkend naar een telescherm realiseert Winston zich ten slotte dat hij oprecht van Grote Broer houdt.
* spoileralert uit *
Andere manieren om 1984 te beleven
Als je je beleving van 1984 wilt opfrissen of voor de eerste keer tot je nemen, dan zijn er naast het papieren boek of ebook nog een paar manieren, die doorgaans ook nog eens vlotter gaan:
- Luisterboek: 1984 is een klassieker en is zowel in het Nederlands als in het Engels als luisterboek te verkrijgen, zowel los als op een streamingdienst. Er zijn volledige voorlezingen (rond de tien uur) en samengevatte versies (rond de twee uur) beschikbaar.
- Films: er zijn twee speelfilms gemaakt op basis van het boek. Allereerst in 1956 een zwart-witfilm met de titel in cijfers en in 1984 de meer bekende film Nineteen Eighty-Four, met John Hurt als Winston, Suzanna Hamilton als Julia en Richard Burton als O'Brien. Vooral die tweede versie geeft een indringend beeld van het boek.
- Tv-series: er zijn meerdere tv-adaptaties van 1984 gemaakt, soms als een losse aflevering in een serie, soms opzichzelfstaand. De bekendste is waarschijnlijk de BBC-serie uit 1954, met Peter Cushing als Winston in de hoofdrol.
- Graphic novels: de afgelopen jaren zijn er vele getekende adaptaties van 1984 verschenen. Op Hebban vinden we er twee terug, een door Xavier Coste in het Nederlands en een Engelstalige versie door Fido Nesti.
Hebban hoofdredacteur Sander heeft het luisterboek van 1984 gecombineerd met het lezen van Julia en was zeer te spreken over die ervaring. De boeken lopen grotendeels synchroon en je kunt dus beide gezichtspunten naast en door elkaar heen ervaren.
Welk van deze producties zou jij aanraden om in de sfeer te komen?
Muziek
In de loop der jaren hebben vele artiesten zich laten inspireren door 1984. Dit zijn een paar van de bekendste voorbeelden:
- Diamond Dogs – David Bowie: Bowie was oorspronkelijk van plan een rockmusical aan 1984 te wijden, maar dat mocht niet van de weduwe van Orwell. Hij liet zich niet helemaal weerhouden en op dit album staan nummers als 'We are the Dead', '1984' en 'Big Brother'.
- The Resistance – Muse: veel van de nummers op dit album bevatten verwijzingen naar 1984 en je zou 'United States of Eurasia' bijna als een soort volkslied van de vijandstaat van Oceanië kunnen beluisteren, al gaat de tekst veel verder dan dat.
- 1984 (For the love of Big Brother) – Eurythmics: de officiële soundtrack van de film Nineteen Eighty-Four. De nummers 'Sexcrime' en 'Julia' werden als singles uitgebracht en die eerste werd een hit.
Er zijn nog veel meer albums en losse nummers op 1984 gebaseerd, of bevatten verwijzingen. Ken je er nog een paar?
Ben je helemaal tot hier gekomen? Dubbelplusgoed! Dan zit er geen misdenk in jouw hoofd en hoeven we je niet aan te geven bij de Denkpolitie. Lezen is vergeten!
