Duin voorspelde de opkomst van IS

Anders dan bij In de ban van de ring bracht Duin vijf vervolgen (door Herbert zelf) en een groot aantal spinoffs (door Herberts zoon en een co-auteur) voort. Ook anders dan bij het boek van Tolkien is er – tot nu toe – geen écht succesvolle verfilming van het boek tot stand gebracht.

De thema’s van Duin
Duin is veel meer dan een sciencefictionavontuur en een coming of age roman. Het gaat over belangrijke menselijke en maatschappelijke thema’s, zoals geloof, cultuurverschillen, macht en corruptie, verhoudingen tussen de seksen en het effect van geweld, armoede en onderdrukking op individuen en samenlevingen. Daarnaast zijn ecologie en klimaatverandering belangrijke onderwerpen in dit boek en de rest van de serie. Deze thema’s worden onderzocht aan de hand van een aantal personages, aan alle kanten van het conflict, die samen het verhaal uit alle invalshoeken vertellen. Deze manier van vertellen heeft veel succesvolle navolgers, waaronder de meest bekende fantasyschrijver van dit moment: George R.R. Martin.

Het universum van Duin
Het boek speelt in een verre toekomst, waar een ruimterijk geregeerd wordt door een keizer (ten tijde van het eerste boek: Shaddam IV) en feodale adellijke huizen (zoals de Atreides familie, die de belangrijkste hoofdpersonen levert). In dit universum is één stof belangrijker dan alle andere: melange, ook wel specie genoemd. Deze geestverruimende en levensverlengende drug maakt reizen door de interstellaire ruimte mogelijk en geeft sommigen voorspellende gaven. De specie wordt op slechts één planeet gewonnen: Arrakis, een woestijnwereld die doorgaans Duin wordt genoemd.

De wereld van Duin
Zoals de titel van het boek al doet vermoeden speelt deze planeet een grote rol. De ecologie van de planeet, de cycli van het leven, de schaarste van het water en de vorming van melange zijn tot in de details uitgewerkt waardoor deze barre plek geloofwaardig en echt voelt. Herbert gebruikt verschillende technieken om Duin in te vullen: korte feitelijke beschrijvingen, de verwondering van hoofdpersonen die net aankomen op de planeet en de ervaringsdeskundige inheemsen.

Het verhaal van Duin
Huis Harkonnen, dat Duin al vele jaren met ijzeren vuist regeert, wordt op bevel van de keizer vervangen door Huis Atreides. Paul Atreides wordt opgeleid om zijn vader hertog Leto Atreides ooit op te volgen. Hij verhuist mee naar de woestijnplaneet en door zijn ogen maak je de schermutselingen tussen achtergebleven Harkonnen-agenten en de nieuwe machthebbers mee. Er wordt zelfs een aanslag op hem gepleegd, maar uiteindelijk wordt er een nieuw en veel milder regime op Arrakis ingesteld. Toch blijft een groot deel van de locale bevolking en zeker het mysterieuze woestijnvolk de Vrijmans achterdochtig en vijandig. Als het dan later op epische schaal misgaat, moet Paul alles wat hij geleerd heeft – zowel van zijn militaire trainers, als van zijn moeder, die lid is van een geheime zusterorde – inzetten om te overleven en de kansen te keren. Zijn ontwikkeling van jonge prins Paul naar Muad’Dib, de leider van de Vrijmans die een jihad op het keizerrijk loslaat, is fascinerend om te volgen.

Relevant voor het heden
Ondanks dat het boek in de jaren zestig geschreven werd en de auteur geen visie op het Midden Oosten uit probeerde te dragen, leest Duin in het licht van de huidige toestand in Syrië en Irak bijna als een staalkaart voor de opkomst van Islamitische Staat.

De aanpak van het Midden Oosten door het westen, lang geleden, toen onlogische grenzen getrokken werden, maar ook recenter, door het opleggen van westerse normen na het omver werpen van de regimes in Irak en Afghanistan, heeft veel kwaad bloed gezet bij de bewoners. Ook al was het de bedoeling goed te doen, door dictators als Saddam Hoessein en religieuze fanatiekelingen zoals de Taliban te verdrijven, het zorgde voor heftige tegenbewegingen zoals Islamitische Staat en het herleven van de jihad in Afghanistan.

Bedoeld of niet, de specie van Duin komt over als een metafoor voor olie. De Vrijmans – door Herbert losjes gebaseerd op Bedoeïenen – zijn woeste, fanatieke vechters, die de jihad laten neerdalen op hun voormalige overheersers en zijn daarmee vergelijkbaar met IS en de Taliban. De conventionele aanpak van het conflict door de Harkonnen en uiteindelijk de keizer in het boek (vergelijk dat met de locale regeringen en het westen), blijkt ook in de woestijn van Syrië en Irak niet te werken.

De gevoelens van morele en religieuze superioriteit en een zucht naar wraak, die zich uiten in de jihad, worden in Duin indringend en inzichtelijk beschreven. De gevolgen van het door laten razen van een jihad ook. Daarmee is Duin en vooral het vervolg Duin Messias ook een cautionary tale voor het westen. Normale tactieken en strategieën, die tegen traditionele legers werken, zijn nutteloos tegen fanatici, die bereid zijn zich op te offeren en die nooit zullen stoppen, tot hun doel bereikt is.

Natuurlijk zijn er ook grote verschillen. De cultuur en samenleving van de Vrijmans zijn behalve fanatiek en jihadistisch ook doorspekt met Zen filosofie en respect voor vrouwen. Een blanke outsider zal zich niet tot de kalief van IS kunnen kronen, zoals Paul Muad’Dib dat wel bij de Vrijmans deed. En de twijfels over en weerzin tegen de jihad die Paul voelt, zal waarschijnlijk niet bij de leiders van Taliban en IS te vinden zijn. De analogie gaat dus zeker niet op alle fronten op.

Relevantie van sciencefiction
Sciencefiction is geen escapistisch genre, het is een manier om technologische, culturele en sociale ontwikkelingen te extrapoleren en daarmee te onderzoeken. Duin is daar een prachtig voorbeeld van.


In het Engels is een prachtige nieuwe editie van Dune verschenen, ter ere van het vijftigste jubileum.

Van Paul Atreides is een korte beschrijving opgenomen in de Seriepersonages-afdeling van Hebban (onder Herbert).