Elif Shafak en de odyssee van een waterdruppel
Over de auteur
Elif Shafak (1971) is een bekroonde Turks-Britse bestsellerauteur. Haar werk wordt in meer dan vijftig landen uitgegeven en is onderscheiden met grote internationale literaire prijzen. Ze is TED Global Speaker en zet zich in voor de rechten van minderheden. Daarnaast is Shafak professor aan onder andere Oxford University en in 2020 werd ze benoemd tot vicepresident van de Royal Society of Literature. De BBC riep haar uit tot een van de 100 meest invloedrijke en inspirerende vrouwen.
De Turks-Britse Elif Shafak werd in 1971 geboren in Frankrijk als Elif Bilgin, maar emigreerde na de scheiding van haar ouders naar Turkije, waar ze werd grootgebracht door haar moeder en grootmoeder. Ze groeide op als enig kind in een conservatieve buurt in Ankara. Toen er aan het einde van jaren zeventig van de vorige eeuw politieke oproer ontstond in het land, moest ze als jong meisje verplicht binnenblijven vanwege de onveiligheid op straat. 'Toen ik begon met het schrijven van verhalen, was dat voornamelijk uit verveling,' schrijft Shafak in een column.
'Ik vond het leven saai en repetitief. Ergens was een andere wereld, voorbij de berg Kaf, onzichtbaar maar binnen handbereik. Een denkbeeldige wereld waarin alle grenzen verdwenen.'
Op haar zeventiende werd een van haar verhalen opgepikt door een magazine dat het graag wilde publiceren. Ze besloot haar moeders voornaam als achternaam te gebruiken en publiceerde zo haar eerste verhaal onder de naam Elif Shafak. Haar eerste roman schreef ze op haar tweeëntwintigste. Hoewel ze begon met schrijven in het Turks, stapte ze mettertijd over op het Engels. In 2004 kwam The Saint of Incipient Insanities uit, later naar Nederlands vertaald als De heilige van de beginnende waanzin, haar eerste oorspronkelijk in het Engels geschreven boek. 'Ik werd ervan beschuldigd dat ik mijn moedertaal in de steek had gelaten,' schrijft Shafak. Toch ziet de auteur het niet zo zwart-wit. Taal is voor haar eerder iets waar ze tussen kan schakelen, zoals ze in haar romans tussen culturen, steden en tijd pendelt. Inmiddels heeft ze al meer dan tien boeken op haar naam staan en is Er stromen rivieren in de lucht de negende roman die ze in het Engels heeft geschreven.
'Als ik naar mijn werk kijk, dan zie ik een opzettelijke poging om muren neer te halen, grenzen voorbij te gaan en nieuwe gesprekken te starten.'
Gendergelijkheid
Shafak studeerde International Relations in Ankara, waarna ze een master behaalde in Women's Studies. Later studeerde ze door voor een doctoraat in politieke wetenschappen. De auteur is uitgesproken feminist en zet zich in voor gendergelijkheid. Ze mag dan wel de meest gelezen vrouwelijke auteur van Turkije zijn, toch vindt ze dat er in Turkije nog werk aan de winkel is wanneer het aankomt op gender in het literaire landschap. In een interview vertelt ze: 'De schrijfcultuur is voornamelijk patriarchaal. Over het algemeen schrijven mannen en lezen vrouwen. Dat zie ik graag veranderen. Meer vrouwen zouden romans, poëzie en toneelstukken moeten schrijven, en hopelijk zullen meer mannen fictie lezen.'
Het water herinnert
De regendruppel die op hoofd van koning Ashurbanipal valt, valt drieduizend jaar later in de vorm van een sneeuwvlokje op de tong van baby Arthur Smyth. Er stromen rivieren in de lucht verhaalt over drie personages die allemaal op de een of andere manier met elkaar verbonden zijn door water. Het was voor Shafak cruciaal dat één druppel de verbindende factor zou worden tussen de personages en de eeuwen waarin ze leven. De reden? Elke druppel water die ooit op aarde heeft bestaan is nog steeds hier en heeft de complete geschiedenis van de mensheid meegemaakt. Maar water speelt op nog een andere manier een verbindende factor in de roman. Hoewel water op veel plekken nog zo vanzelfsprekend is, is het onbetwistbaar dat het door de klimaatcrisis een steeds belangrijker onderwerp wordt. 'Als we het over klimaatverandering hebben, hebben we het over een zoetwatercrisis, die iedereen treft, maar sommige delen van de wereld heftiger dan andere,' zegt ze in een interview.
'We hebben een systeem gecreëerd waarin we onszelf tot water-, lucht- en aardeconsumenten hebben gemaakt.'
In Nederland zal door klimaatverandering de zeespiegel stijgen, maar tegelijkertijd zal er dichter bij de evenaar steeds meer waterschaarste plaatsvinden. 'Van de tien landen die vandaag de dag het meest last hebben van waterschaarste, bevinden er zich zeven in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Onze rivieren drogen op,' aldus de auteur in een interview. Dat heeft niet alleen enorme consequenties op politiek, sociaal en economisch gebied, maar in die delen van de wereld is het ook een zware last op de schouders van vrouwen. 'Vrouwen zijn veelal waterdragers. Als er geen water is, moeten ze verder lopen en dat betekent een grotere kans op gendergeweld.'
LEES MEER / Het Hebban Boek van de Maand is: Er stromen rivieren in de lucht van Elif Shafak
In die ene regendruppel waar het allemaal mee begint, vinden we als lezers het grote thema van het boek: water en onze relatie ermee. Het aquatische element is cruciaal voor al wat leeft, maar een tekort of overvloed kan al snel korte metten maken met het leven. Alles is via dat ene element met elkaar verbonden en door het centraal te zetten in haar roman – onder andere door de Tigris en Theems steeds te laten terugkeren, die overigens geen subtiele symboliek zijn voor hoe rivieren levens, steden en beschavingen vormen – hoopt ze dat te benadrukken. 'We moeten ons realiseren dat we noch boven, noch buiten de natuur staan. In werkelijkheid zijn we maar een klein deel van een delicaat en complex ecosysteem,' vertelt ze.
'Ik geloof oprecht dat we onze hele verbinding – of het gebrek daaraan – met de natuur moeten heroverwegen.'
Van de Tigris naar de Theems
Shafak heeft openlijk kritiek geuit op het presidentschap van de Turkse president Erdogan en de Turkse staat, en dat is niet zonder gevolgen geweest. Ze trekt geen lijn tussen haar persoonlijke politieke overtuigingen en haar romans. In een interview vertelt ze dat als je waar zij vandaan komt geïnteresseerd bent in verhalen over vrouwen of minderheden, je dieper moet graven: 'Je moet kijken naar wat er is uitgesloten, vergeten, verlaten en soms systematisch onderdrukt en tot zwijgen gebracht. Het is de kunst van verhalen vertellen die mij in die richting brengt.' In haar roman De bastaard van Istanbul kaart ze onder andere de Armeense Genocide van 1915 aan, die tot op de dag van vandaag door de Turkse staat niet wordt erkend. Hoewel het boek op de longlist van Women's Prize for Fiction stond, werd het in Turkije gezien als een belediging van de Turkse identiteit. Lange tijd woonde Shafak in haar thuisland, maar sinds 2019 woont ze in een zelfopgelegde ballingschap in Londen, uit angst om vervolgd te worden.
Wie bezit het verleden?
Zoals één waterdruppel het alles verbindende motief is voor de levens van de personages uit haar roman, worden zij ook verbonden door het Gilgamesj-epos. Het heldengedicht van zo'n drieduizend dichtregels is een van de oudste literaire werken ter wereld, geschreven rond 2100 voor Christus in Sumer. De orale traditie van de legenden van Gilgamesj gaat nog duizenden jaren terug, maar het epos bestaat uit de schriftelijke overblijfselen van de verhalen. Het epos heeft een grote invloed gehad op latere literaire werken, waaronder de Ilias en Odyssee van Homerus en de Bijbel, die een grote bakermat vormen voor de westerse literatuur.
LEES MEER / Leesclubvragen: Er stromen rivieren in de lucht van Elif Shafak
Halverwege de negentiende eeuw werd het Gilgamesj-epos ontdekt door de Britse assyrioloog George Smith, die het ook wist te vertalen. Shafak baseerde Arthur, een van haar hoofdpersonages, op Smith. In het Londen van de negentiende eeuw ziet Arthur lamassus – Mesopotamische reliëfsculpturen – naar het British Museum worden gebracht. Daar begint zijn interesse in de stad Nineve en in het bijzonder het Gilgamesj-epos. Er stromen rivieren in de lucht is een roman van epische proporties die niet alleen rijkelijk doorspekt is met historie, maar ook onrechtvaardigheden aan de kaak stelt. Terwijl Shafak historie en fictie met elkaar verweeft, stelt ze zeer actuele vragen over koloniale geschiedenis en wie het recht heeft op het bezitten van culturele artefacten. 'Van wie is cultureel erfgoed?' vraagt ze zich af. 'Dat is voornamelijk een belangrijke vraag voor wij die uit de niet-westerse wereld komen. Natuurlijk behoort het tot de hele mensheid. Maar tegelijkertijd behoort het tot de minderheden van een regio, waar we nooit over praten,' zegt ze erover.
'Het is heel ingewikkeld, want er zijn meerdere lagen. Daarom wilde ik deze roman schrijven – om dit aan te pakken.'
Wie het verleden bezit is niet altijd een kwestie op mondiale schaal tussen het westen en de rest van de wereld, maar kan net zo goed een kwestie zijn tussen overheid en bevolking. Via het perspectief van de tienjarige Narin wijst Shafak de lezer op welk onrecht de voornamelijk Koerdische regio in zuidoost Turkije werd aangedaan toen de regering besloot een dam te bouwen. De overstroming die volgde, zorgde ervoor dat meer dan tachtigduizend mensen ontheemd werden en een regio compleet werd weggevaagd. 'Voor het bouwen van een dam, die slechts vijftig jaar meegaat, zijn duizenden jaren aan cultureel erfgoed en artefacten vernietigd,' vertelt de auteur.
De hoeksteen van de literatuur
Shafak is meerdere keren het mikpunt geweest van de kritiek dat ze haar Turkse identiteit niet zou eren omdat ze zich uitspreekt voor minderheden. De auteur is een groot voorvechter van vrijheid van meningsuiting en voor haar speelt literatuur daar een grote rol in, vertelt ze in een interview: 'Literatuur is een transcendentale ervaring – in de zin dat ik voorbij de identiteit wil gaan die ik bij mijn geboorte toegeschreven heb gekregen. We worden allemaal geboren tot een bepaalde nationaliteit, misschien wel een regio. Literatuur is een manier om voorbij dat hokje te gaan en de wereld te zien door de ogen van iemand anders.' Daar voegt ze aan toe: 'Zonder vrijheid van meningsuiting hebben verbeelding, literatuur, denken en vooruitgang geen kans.'
Literatuur als open ruimte
Voor Narin is het op de vlucht slaan voor de overstroming niet de enige catastrofe die ze meemaakt. Al snel komt het jonge Yazidi-meisje terecht in de genocide van Islamitische Staat op Yazidi-families in Irak. 'De Yazidi's zijn een van de meest belasterde, verkeerd begrepen en mishandelde minderheden door bijna elke cultuur of religie die door de geschiedenis heen rondom hen heeft gewoond. Ze zijn een zeer delicate, kwetsbare maar prachtige gemeenschap,' benadrukt Shafak. 'Ik wil het hierover hebben, want op dit moment zijn er nog zo'n drieduizend Yazidi-vrouwen en meisjes vermist.'
LEES MEER / Neem een kijkje in de leesclub rond Er stromen rivieren in de lucht
Haar werk bouwt bruggen tussen culturen, zoals tussen oost en west, en daarbij legt ze focus op mensen die in de periferieën wonen. Als mensenrechtenactiviste wil Shafak met haar werk de stemmen van degenen die zwijgzaam zijn gemaakt en systematisch onderdrukt worden laten horen, vertelt ze: 'Wat literatuur probeert te doen, is mensen die ontmenselijkt zijn weer menselijk maken. Natuurlijk ben ik geïnteresseerd in verhalen, maar ik ben net zo geïnteresseerd in stiltes – mensen die het zwijgen zijn opgelegd, wiens stemmen we nooit horen. Dat is een groot deel van mijn werk.' Net zoals ze zichzelf ziet als een verhalenverteller, ziet Shafak zichzelf ook als een 'stilteverteller'.
'Wanneer je iemand anders' verhaal hoort, realiseer je je ten eerste dat je niet alleen bent. [...] Ten tweede beseffen we: het duurt niet eeuwig. Het is een seizoen. En na dat seizoen zijn er weer andere seizoenen in het leven.'
In een steeds complexere wereld waarin polarisatie de kop opsteekt, ziet Shafak literatuur als een open ruimte waar gesprekken gevoerd kunnen worden die op veel plekken in de wereld niet gehouden kunnen worden. 'Het is een plek waarin we nog steeds met elkaar op een genuanceerde manier een gesprek aan kunnen gaan,' zegt ze, 'waar we meerdere gedachtes tegelijkertijd kunnen hebben, moeilijke kwesties kunnen blootstellen en rustig kunnen mijmeren. En waar we ook langzaam kunnen nadenken, want normaal gesproken zijn we zo snel met oordelen. Het gaat om empathie, jezelf in andermans positie proberen te verplaatsen, iemand anders worden voor een paar uur gedurende een aantal dagen. Naar mijn mening is dat een heel goede en nederige oefening voor de ziel.' Via fictie kunnen hardnekkige muren neergehaald worden en hokjesdenken ontmanteld worden. 'We zijn vaak gesteld op hokjesdenken: dit is wat oost is, dit is wat west is, dit is "wij" versus "zij",' aldus Shafak in een interview.
'Maar als je de reis van het water volgt, lost die hele "wij versus zij"-mentaliteit op.'
Lees meer van Elif Shafak
Bronnen: Wikipedia, Wikipedia
Auteursafbeelding: © Ferhat Elik via uitgeverij Wereldbibliotheek
