Emmanuel Waegemans: 'Je kan Tsjaikovski toch niet cancelen?'
Het rijk geïllustreerde boek beschrijft de geschiedenis van de Krim, een schiereiland in de Zwarte Zee. Een plek waarover je vaak leest dat het erg mooi is, maar waar ik eigenlijk niet zoveel van weet. Het blijkt een kleurrijke geschiedenis te hebben, waarin vele volken hun stempel probeerden te drukken op het gebied. In 1954 droeg Chroesjtsjov de Krim namens Rusland over aan Oekraïne. Zestig jaar later (in 2014) werd het door Poetin geannexeerd, een gebeurtenis die internationaal relatief weinig aandacht kreeg, zeker in vergelijking met de oorlog die zich nu op het Oekraïense grondgebied afspeelt.
Met een flinke stapel vragen ging ik naar Antwerpen waar ik auteur en voormalig hoogleraar Russische literatuur en cultuur Emmanuel Waegemans ontmoet op het kantoor van Standaard Uitgevers in Antwerpen.
De Russische Krim
Emmanuel Waegemans
De Krim, een schiereiland in de Zwarte Zee, werd in 1954 door partijleider Nikita Chroesjtsjov overgedragen aan Oekraïne, op dat moment nog onderdeel van de Sovjet-Unie. Een bijna symbolische geste, die veertig jaar later grote gevolgen had toen de Sovjet-Unie uiteenviel en de Krim daarmee ook een onderdeel werd van de onafhankelijke staat Oekraïne. In 2014 annexeerde de Russische president Poetin de Krim en maakte er zo weer een onderdeel van Rusland van. Het was het begin van een bij momenten hoog oplopend conflict tussen Oekraïne en het voormalige moederland Rusland, dat uiteindelijk tot een oorlog zou leiden.
In De Russische Krim vertelt Emmanuel Waegemans de ingewikkelde eilandgeschiedenis van dit exotische en zuidelijke stukje Rusland, de Méditerranée van de Zwarte Zee, en legt hij uit waarom het voor de Russen zo belangrijk is én zoveel emoties oproept.
Bijna uw hele leven bent u bezig met Rusland, de Russische taal, geschiedenis en de cultuur. Hoe bent u daarbij gekomen en hoe voelt u zich sinds de inval van Rusland in Oekraïne? Heeft u er nog zin in?
Toen ik op de middelbare school zat vond ik de boeken van Fjodor Dostojevski in de boekenkast van mijn moeder en daar is alles mee begonnen. Ik las eerst Misdaad en straf en daarna De gebroeders Karamazov en was onmiddellijk gefascineerd door het land en de cultuur en wilde die beter leren kennen. En daar heb je natuurlijk de taal bij nodig. En ja nu, met grijze haren, ben ik er nog steeds mee bezig.
Natuurlijk blijft Rusland me interesseren. Je kan Tsjaikovski toch niet cancelen? Dat gaat me te ver. De mensen blijven fascinerend, maar natuurlijk niet het huidige regime en wie daar achter staan. In de Tweede Wereldoorlog waren er ook goede Duitsers en dat is nu natuurlijk ook zo. Veel van mijn vrienden in Rusland worden gedwongen om Poetin te steunen. Als je daar op een hogeschool werkt, moet je een verklaring ondertekenen dat je het eens bent met de inval in Oekraïne. Ze hebben eigenlijk geen keuze, want anders ben je je baan kwijt en kan je zomaar verdwijnen. Een dochter van een vriend had geprotesteerd in Sint-Petersburg en werd daarna meteen gezocht. Halsoverkop kon ze ontsnappen naar Frankrijk. Er hangt een groot risico aan protesteren.
Maar toch, dit boek uitbrengen in een tijd waarin Rusland overal geboycot wordt …
Het boek was klaar in december 2019. Ik was van plan om in de zomer van 2020 met een fotograaf naar de Krim te gaan om de foto’s voor het boek te maken. Maar toen brak de pandemie uit en in 2021 bleken de COVID-reismaatregelen te lastig en zijn we op een andere manier op zoek gegaan naar foto’s. Ik wilde per se veel foto’s bij het boek omdat ik daarmee wil laten zien hoe mooi het gebied is en waarom er zoveel om gestreden is. Maar het is wel jammer dat ik er niet meer recent geweest ben. En ja, we hebben er bewust voor gekozen om het toch uit te brengen. Ik hoop dat mensen juist willen lezen over de geschiedenis van dit gebied om zo meer achtergrond te krijgen.
Hoe bent u erbij gekomen om over de Krim te gaan schrijven?
Ik heb een scriptie geschreven over een onbekende Russische schrijver die een reisboek maakte over zijn reis van Sint-Petersburg naar Moskou, waarin hij veel kritiek gaf op keizerin Catharina II. Diezelfde historische reis heb ik met een fotograaf gemaakt en hierbij gingen we op zoek naar sporen van de keizerin en haar criticus. Onze ervaringen hebben we als boek gepubliceerd. Mede daardoor bekeek ik ook de grote reis die Catharina II in 1787 van Sint-Petersburg via Kiev naar de Krim maakte en dacht ik deze als basis te nemen voor een volgend boek. Maar dat bleek te specialistisch. Toen de Krim in 2014 in de aandacht kwam te staan, leek dit een beter onderwerp. In dit boek breng ik de geschiedenis van het gebied in beeld en zijn er ook zo’n twintig pagina’s gereserveerd voor de bijzondere reis. Deze twee reizen hebben dus eigenlijk geleid tot dit boek.
'De geschiedenis leert dat elke oorlog eindigt met vrede. Dus waarom beginnen ze daar niet meteen mee?'
Heeft u de reis van Catharina II ook gemaakt?
Ja, maar niet op dezelfde manier. De bootverbindingen waren in de tijd van Catharina II goed maar toen ik ging waren die verdwenen, dus ik ben bijvoorbeeld in een gammele bus van Jalta naar Odessa gereisd. Het is daar echt prachtig en dat probeer ik ook in het boek te beschrijven. Ik ben niet iemand die veel in Rusland komt, maar ga wel geregeld naar Moskou en Sint-Petersburg om bij verbindende evenementen te zijn, zoals het Peter de Grote-congres. Maar nu liggen er natuurlijk veel dingen stil.
Wat probeert u met dit boek te bereiken?
Ik probeer duidelijk te maken waarom de Krim belangrijk is voor Rusland en voor de oude mannen die nu het land leiden. Poetin is rond de zeventig, die is opgegroeid onder het Sovjetbewind en daardoor gevormd. Ze kennen de Krim als een jeugdkamp waar elke Rus met heimwee naar terugkijkt. Kinderen gingen daar op vakantie en hadden de beste tijd van hun leven.
Daarnaast, in het Nederlands bestaat er geen naslagwerk over de Krim. Dus dit boek is voor iedereen die meer willen weten over de geschiedenis en de achtergrond van het conflict om deze regio.
Wat me opviel in de door u beschreven geschiedenis is dat er vroeger al zoveel migratie en kennisimport was. Bijvoorbeeld om de prachtige tuinen aan te leggen met behulp van buitenlandse landschapsarchitecten. Hoe kregen ze dat voor elkaar?
Door die mensen vet te betalen. Rusland had een goede naam en het ging als een lopend vuurtje dat er werk was. Die mensen kregen de reis betaald en daarnaast meer dan ze thuis konden verdienen. In de zeventiende eeuw waren veel Nederlanders al bereid om in Moskou te gaan werken. En ja, de reis zat vol gevaar, de wegen waren slecht, er waren struikrovers. Maar toch deden mensen het.
Wat mij vooral raakt als ik uw boek lees, is de eindeloze herhaling van oorlog en wederopbouw en de grote aantallen mensenlevens die telkens verloren gaan. De geschiedenis blijft zich herhalen. Gaan we ooit leren van de geschiedenis?
Nee, mensen leren niks. Een vak als geschiedenis geven we onder mom van 'daar kunnen we veel van leren', maar toch gebeurt hetzelfde keer op keer. Maar de geschiedenis leert dat elke oorlog eindigt met vrede. Dus waarom beginnen ze daar niet meteen mee?
Had u de oorlog zien aankomen?
Nee, dit had ik echt niet zien aankomen. Ik was behoorlijk depressief eind februari. En dan zeggen mensen; je noemt je toch Ruslandkenner? Excuseer me dat ik het zeg, maar ik ben een fatsoenlijk rationeel denkend mens. Ik denk niet zoals Poetin, hij vindt dat de Oekraïne geen recht van bestaan heeft.
'Excuseer me dat ik het zeg, maar ik ben een fatsoenlijk rationeel denkend mens. Ik denk niet zoals Poetin.'
Wat denkt u dat er de komende tijd gaat gebeuren? In het boek doet u geen uitspraken over de toekomst.
Ik heb me vergist in februari. En wat er gaat gebeuren, weet ik niet en ik doe inderdaad geen uitspraken over het heden. Ik kan dat ook niet, de actualiteit zou me binnen enkele weken inhalen. Het is een bewuste keuze om daar in het boek niet op in te gaan. We weten niet wat er gaat gebeuren.
Toch heeft u gekozen voor een oordeel in de titel. De Russische Krim …
Ja, het gebied is eigenlijk van Rusland. Maar Chroesjtsjov heeft het weggegeven. Toen maakte dat niet uit. De landen hoorden in die tijd eigenlijk nog bij elkaar. Maar de situatie is nu anders natuurlijk. De lezer moet op basis van het boek zelf oordelen. Het woord 'oekraïne' betekent grensgebied. Die naam is al vroeg ontstaan nadat de macht van Kiev naar Moskou opschoof en de toenmalige bewoners dit gebied als grens benoemden, een gebied dat er niet echt bij hoorde.
Denkt u dat de perceptie van mensen over Rusland blijvend veranderd zal zijn door de oorlog? Gaan mensen nog naar Rusland willen reizen of over de taal en de cultuur willen leren of horen?
Op vraag van het Davidsfonds geef ik lezingen over Rusland. Bijvoorbeeld over Russische literatuur of over mijn reis van Sint-Petersburg naar Moskou. Ik krijg sinds de oorlog veel afzeggingen omdat mensen het niet opportuun vinden. Er was ook een boekpresentatie in de Hermitage gepland die niet doorgaat. Maar het boek is net verschenen, dus we gaan zien of er nog iets komt qua evenementen. De insteek van mijn lezingen zijn mijn boeken over Rusland en de geschiedenis. Als er vragen komen over de actualiteit, ga ik daar natuurlijk op in. Maar ik ben geen journalist. En wat betreft dit boek, we gaan we zien of er belangstelling voor is. Je hebt er toch geen vat op.
Wat zou u iemand nu aanraden als het gaat om het leren kennen van Russische cultuur?
Tja, Dostojevski zou ik nu niet zo snel meer aanprijzen. Zijn Dagboek van een schrijver zit vol met antiwesterse uitlatingen. Maar het werk van Alexandr Poesjkin zeker wel. Of het boek Brieven van een Russische reiziger van Nikolaj Karamzin dat ik heb vertaald. Dat boek is een loflied op de westerse cultuur van iemand met een Russische achtergrond. Ik zou niet voor een ban op Russische cultuur zijn, daarvoor is er te veel moois.
Leesfragment
Lees je graag non-fictie en ben je geïnteresseerd in het gebied, vooral tijdens het huidige conflict tussen Rusland en Oekraïne? Hieronder vind je alvast een sneak preview van het boek.
Winactie
Maakt het interview met Emmanuel Waegemans je nieuwsgierig naar De Russische Krim? Je maakt nu kans het non-fictieboek te winnen. Hebban mag in samenwerking met Davidsfonds Uitgeverij vijf exemplaren van het boek weggeven. Kijk snel hoe je kans maakt.
Auteursafbeelding: via Standaard Uitgeverij
