Gary Shteyngart moet twaalf keer kiezen

Ooit interviewde ik Gary Shteyngart in een cafeïnetempel op Manhattan, in de buurt van Union Square. Gary leek zich niet op zijn gemak te voelen in de coffeeshop vol perfect geklede hipsters en haastige zakenmensen. "Dit is geen buurt om te wonen," klaagde hij, "je komt hier alleen nog maar miljonairs tegen. Andere mensen kunnen dit niet betalen." Nou had hij aardig geboerd met zijn boeken, waarin zijn immigrantenervaringen links of rechtsom steeds weer terug kwamen, maar miljonair…. De kleine man met de grote bril verzuchtte dat het tijd werd om de stad uit te gaan.

Vijf jaar later spreken we elkaar weer, nu in een Amsterdams hotel. Nog steeds lijkt Shteyngart zijn best te doen om er als een Woody Allen-kloon uit te zien, al gaat hij zo mogelijk nog slechter gekleed. Aanleiding voor ons gesprek is zijn boek Kleine mislukkeling, een memoires over hoe hij de emigratie van Sovjet-Rusland naar het kapitalistische New York heeft overleefd. Gary wil er zelf niet al te dramatisch over doen: toen hij vertrok was hij een melancholische eenzame kleine jongen, later werd hij een melancholische, eenzame tiener. Hij vergreep zich aan hasj, mislukte in talloze baantjes en relaties, en verdiende zo de liefkozende naam ‘Failurchka’, kleine mislukkeling van zijn moeder. Zoals meer emigrantenmoeders eiste zij van haar zoon niets minder dan perfectie. Dokter of advocaat, dat zou mooi zijn. Als Gary aankondigt dichter/schrijver te willen worden, is zijn moeder niet boos maar verdrietig. Nou ja, ook erg boos.

Zijn ouders worden beschreven in al hun kleinheid, toch blijft Shteyngart van ze houden en vindt er na een sentimental journey naar Sint Petersburg aan het eind van het boek een soort verzoening plaats. We moeten niet vergeten, waarschuwt Shteyngart, dat zijn ouders enorme geestelijke klappen hebben gekregen van links Hitler en rechts Stalin. Bij het schrijven van zijn memoires vergeleek Gary ze met Shakespeare-karakters: ‘soms deden ze me pijn, soms waren ze erg grappig’. Zelf heeft hij 12 jaar psychotherapie achter de kiezen, dus met zoonlief Gary komt het wel weer goed.

Naar aanleiding van zijn autobiografische roman legde Hebban Gary Shteyngart tien keuzes voor betreffende Kleine Mislukkeling

Je Amerikaanse naam Gary of je oorspronkelijke Russische voornaam Igor?
"Ik zou graag teruggaan naar Igor, maar mijn lezers kennen me nu als Gary. Misschien zou ik erotica kunnen schrijven als Igor Shteynhorn, die naam heeft nog geen bijsmaak op basis van eerder werk. Maar ja, zoals je weet zijn er meer schrijvers dan lezers, dus om nu opnieuw een schrijverscarrière te starten…"

Russisch of Engels?
"De Engelse taal, die ken ik inmiddels beter, ik was zeven jaar toen ik emigreerde. Engels is flexibeler, al vind ik het geen mooie taal. Russisch klinkt mooi en is poëtisch, Engels is net goed genoeg. Daar moet ik het mee doen. Maar ook in mijn Engels loopt er altijd op de achtergrond een secondaire soundtrack mee: ik vloek nog altijd in het Russisch, mijn nachtmerries zijn in het Russisch. Zoals die van de rest van de wereld ook, op dit moment. Poetin is een angstaanjagende leider – als ik even mag afdwalen – die jou en de lezers van Hebban nachtmerries moet bezorgen. Hij is totaal onvoorspelbaar. Daarvoor had je types als Brezjnev met hun ups en downs. Maar nu weet niemand wat er gaat gebeuren. Kijk naar Estland en Letland met grote groepen Russische bewoners. Wat gaan zij doen?"

Nabokov of Philip Roth?
"Die vraag kan ik niet beantwoorden. Nabokov is mijn grote voorbeeld als Russische immigrant die fantastisch in Engels schreef. Philip Roth heeft ‘mijn’ joodse zelfhaat. Ok, als ik moet kiezen: Nabokov. Hij heeft weer invloed op Philip gehad, en samen symboliseren ze voor mij het Amerikaanse leven in de twintigste eeuw. De neerslag daarvan in literatuur, bedoel ik. Misschien dat Nabokov nog knapper is, juist omdat hij met zijn tweede taal heeft moeten worstelen. Hij sprak Engels met een prachtig accent. Ik ben opgegroeid in Queens, New York. Daar wordt je uitspraak niet mooier van."

Een mitzwot (de bijbel heeft 613 mitzwot, geboden) of een wits (grap)?
"Grappen en grollen! Een mitzwot is niet echt mijn ding. Ik produceer oneliners, wil de mensen door alle ellende heen aan het lachen maken. Misschien dat ik mijn medemens vreugde schenk, en zo de wereld een betere plek om te leven maak. Is dat genoeg? De belangrijkste mitzwot zou moeten zijn dat je andere mensen aan het glimlachen maakt. Correctie: laten we religie erbuiten laten. Help gewoon arme mensen in Afrika, doe iets, daar heb je geen God voor nodig. Overigens voel ik mezelf helemaal niet zo rijk, dat ik Afrika zou moeten ondersteunen. Ergens voel ik me nog alsof ik in dat kleine immigrantenhuisje in Queens woont. Bovendien hebben mijn ouders er bij mij ingepompt dat er elk moment iets verschrikkelijks kan gebeuren. De Sovjetstaat verzorgde je van wieg tot het graf, hier in Amerika kun je elke dag op straat belanden. Op dit moment heb ik succes als auteur, maar wat gebeurt er als mijn astmamedicijnen niet meer werken? Als lezers mijn boeken opeens prut vinden? Als de dokter een vlekje op mijn longen heeft gevonden? Ik heb genoeg gerookt en gesnoven voor diverse kwalen. Nou ja, dat klinkt nogal hysterisch, weet ik. Wat Afrika betreft: ik geef altijd geld aan goede doelen. Aan het milieu. Als er een stichting zou zijn om Zwarte Piet te stoppen, zou ik daaraan geven. In Amsterdam heb ik wel eens Zwarte Pieten gezien vanuit mijn taxi. Ontzettend angstaanjagend." 

Memoires of een roman?
"Ik heb drie romans en één memoires geschreven. Ik vind ze allebei leuk. Bij een memoires kun je foto’s plaatsen, dat helpt voor de geloofwaardigheid. Ik was wel bang dat mensen mijn leven niet leuk genoeg zouden vinden. In mijn romans gooide ik er dan nog een extra absurdistisch sausje overheen, hier moest de naakte waarheid volstaan. Best eng." 

Star Wars of Star Trek?
"Star Trek is meer een keuze voor intellectuelen, Star Wars is voor het platteland. Ik koos voor Star Wars. Om mezelf populair te maken op mijn joodse school heb ik een alternatieve Torah geschreven, met verwijzingen naar Star Wars, Tom Selleck en John McEnroe. Ik stond nummer twee op de lijst van meest gehate jongens in mijn klas. Ik kwam er achter dat als ik maar genoeg grappen maakte, iedereen moest lachen en ze geen tijd of zin meer hadden om mij in elkaar te slaan. Dat heeft mijn gebit gered. Stiekem keek ik het liefst naar Battlestar Galactica. John McEnroe is nog steeds een held, hij was zo’n verrukkelijke rotzak."

Union Square op Manhattan of Little Odessa, de Russische wijk?
"Ik heb nog steeds een link met Manhattan, maar liever woon ik op het platteland. Ik heb nu een huis midden tussen de schapen. Ik word oud, ik moet rustiger leven. Die schapen leveren mij allerlei belastingvoordelen op en mijn buurman scheert ze. De wol mag hij houden als hij tegelijk mijn gazonnetje scheert. Win-win situatie. Mijn enige angst is dat ik ongemerkt een hipster boer wordt, met ecologische appels en appeltaarten. In het cliché van de Brooklyn-schrijver heb ik nooit zo geloofd. Bovendien is Brooklyn inmiddels onbetaalbaar geworden voor auteurs, dus laat mij maar tussen de schapen."

Gelukkige jeugd of een tijgermoeder?
"Je kunt niet kiezen. Levert een rotjeugd een betere artiest op? Is dat wat je vraagt? Lees mijn boek, dan krijg je een antwoord. Misschien dat ik met een gelukkige jeugd wel architect was geworden. Of stadsplanner. Mijn ouders hebben mijn leven soms een hel gemaakt, maar daarna kan het allemaal alleen maar meevallen. Ik heb genoeg materiaal voor nog tien boeken. Stel dat ik een trustfund zou hebben, dan was ik nu een gentleman op het platteland geweest, die niets anders doet dan boeken lezen en cognac sippen. Brr, geef mij maar Leningrad."

Gefillte fisch of een hamburger?
"Een hamburger, gefillte fisch smaakt afschuwelijk. Amerikaans voedsel smaakt fantastisch als je hier net arriveert uit Rusland. Daarna kwamen Thai en Indiaas voedsel. Toen ik voor het eerst Spaans at met knoflook, ik wist niet wat ik meemaakte!"

Expat of emigrant?
"Expat is veel prettiger. Je hangt ergens een paar jaar rond, maakt grappen over de inlanders en leert niets van de taal. Ik heb vijf maanden in Berlijn gezeten zonder één woord Duits op te pikken. Het Berlijnse nachtleven is ongelooflijk, in sommige clubs moet je latex handschoenen meenemen! Uiteindelijk heeft het me niet geholpen bij het schrijven van dit boek, ik produceerde alleen troep daar. Een jaar Rome, dat zou pas helpen. Mooie dingen om je heen, niemand kent je."

Leningrad of Sint Petersburg?
"Leningrad. Er bestaat een Petersburg in Florida, dat klinkt nergens naar. Eerlijk gezegd koester ik wel nostalgische gevoelens naar het Sovjettijdperk. Als kind was het daar niet zo slecht, afgezien van mijn astma. In Amerika ben ik door andere kinderen mishandeld, in Leningrad had ik een magische jeugd. Ik schreef verhaaltjes voor mijn grootmoeder, heb zelfs een minihelikopter laten vliegen met mijn papa. Hij heeft heel andere herinneringen aan die tijd, zij hebben moeten vechten voor een menswaardig bestaan. Als kind krijg je dat niet mee. Ik was te klein om veel van marxisme of communisme mee te krijgen. Nu ben ik voor ultieme gelijkheid: iedereen zou 50.000 dollar per jaar moeten krijgen en basta."

Journalist of romanschrijver?
"Ik heb het gevoel dat ik allebei ben. Ik schrijf 50 reisverhalen voor een glossy, januari zit ik in Havana. Voor ik mijn romans schrijf, doe ik veel research. Plaatsen die ik beschrijf bezoek ik wel twaalf-dertien keer. Mijn geheugen is niet meer wat het geweest is."