Georgi Gospodinov: Melancholie in de twintigste eeuw

De wetten van de melancholie is een staalkaart van Oost-Europa en de roerige geschiedenis van de twintigste eeuw. Maar het is ook een roman over empathie en het verliezen daarvan, over de elementaire deeltjes van verdriet en de eeuwige jeugd. Een verhaal over heden en verleden, feit en mythe, fysica en mythologie, die de sfeer van het oude Europa perfect weet te vangen.

Tuga, saudade en melancholie

‘Eigenlijk is de titel van dit boek onvertaalbaar. Het Bulgaarse woord dat wordt gebruikt in de titel is tuga. Dit is een bepaalde soort melancholie, of naargeestigheid, die sterk verbonden is met Bulgarije. In het Portugees wordt het woord saudade gebruikt voor eenzelfde soort gevoel, in het Duits schwermut. Ik vind het woord tuga mooi omdat het zo kort is en het uitspreken van het woord dezelfde klank creëert als wanneer je je tranen inslikt.

Het gevoel dat ik wil beschrijven is een soort weemoed: het verlangen naar een verleden dat nooit heeft plaatsgevonden, naar dingen die nooit gebeurd zijn of naar mensen die je nooit hebt ontmoet. Mensen zijn soms verdrietig om bijvoorbeeld een verbroken relatie, maar dit is een ander soort verdriet. Neem bijvoorbeeld mijn grootouders: ze mochten nooit naar het buitenland reizen, dat was verboden tijdens het socialistische regime in Bulgarije. Toch verlangden ze naar Parijs, naar een plek waar ze nooit geweest waren en ook nooit heen zouden gaan.

Zo’n soort verlangen is niet alleen Bulgaars, maar heeft wel in elk land een net iets andere betekenis. Toch is het herkenbaar voor mijn lezers, of ze nou uit Bulgarije, Zwitserland, Duitsland of Nederland komen.’

Kwantummechanica en literatuur

‘Het andere deel van de titel van dit boek verwijst naar een bepaalde soort wetenschap die schuilt achter melancholie. Verdriet en melancholie zijn natuurlijk geen exacte wetenschap: er zijn geen regels voor. Ik wilde de wereld van koude, harde wetenschap graag samenbrengen met het delicate gevoel van melancholie. Daarom heb ik in dit boek kwantummechanica gebruikt om melancholie te duiden. Mijn boek bestaat uit allemaal verschillende, kleinere verhalen die het grote geheel vormen. Al deze verhalen zijn dus elementaire deeltjes die een chaotisch geheel creëren, net zoals in de natuurkunde.

Toen ik begon met het schrijven van dit boek, had ik twee beelden in mijn hoofd. Het ene beeld is dat van een jongetje in een kelder. Hij zit voor het raam en kijkt naar buiten, naar de voeten van mensen die langslopen. Hij voelt zich verlaten en alleen. Het tweede beeld is dat van een Minotaurus, zoals we die kennen uit de Griekse mythologie. In mijn optiek is een Minotaurus ook een verlaten, angstig kind. Het gevoel dat de Minotaurus en dit jonge jongetje ervaren, het gevoel waar de titel ook naar verwijst, is wat alle verschillende verhalen in dit boek met elkaar in verbinding brengt.

In eerste instantie wilde ik graag een boek schrijven over tuga, dit Bulgaarse gevoel van melancholie. Maar tijdens het schrijven kwam ik er achter dat dit gevoel herkenbaar is voor iedereen in Europa. Langzaamaan werd het een boek over melancholie in de twintigste eeuw. Ik heb trouwens wel gehoord dat lezers vaak hardop hebben moeten lachen om mijn boek. Het is niet alleen maar ellende hoor, zoals de titel doet vermoeden!’

Een labyrint van verhalen

In De wetten van melancholie vindt continu een wissel in perspectief en tijd plaats en Gospodinov maakt regelmatig ruimte voor bijvoorbeeld 'een zijpad' en 'een plek om stil te staan'. Op deze manier leidt Gospodinov zijn lezers door een labyrint van verhalen en gedachten.

‘Mijn manier van schrijven is als een gesprek tussen mij, de schrijver, en de lezer. Deze manier van schrijven voelt het meest natuurlijk voor mij. Wanneer je met iemand in gesprek bent, zeg je soms: “Dit doet me denken aan…” of “O, dat wilde ik je nog vertellen…” en begin je een nieuw verhaal. Zo gaat dat ook met het schrijven van een boek.

Ik heb een groot deel van mijn jeugd doorgebracht bij mijn grootouders. Zij vertelden mij altijd verhalen, ze waren geweldige vertellers en ze leerden mij hoe je verhalen overdraagt en zelf vertelt. Verhalen zijn niet lineair, net als dat onze manier van denken niet lineair is. Een verhaal meandert en vindt op een natuurlijke manier zijn weg. Ik geloof niet in Geschiedenis met een hoofdletter G. Persoonlijke verhalen zijn veel belangrijker en als schrijver wil ik dat soort verhalen vertellen. Als ik een geschiedenis zou moeten schrijven van de twintigste eeuw, dan zou het dit boek zijn: een bundeling van de verhalen van mij, mijn vader en mijn grootvader.

Van sommige lezers heb ik gehoord dat ze het gevoel hadden zelf de Minotaurus te zijn tijdens het lezen van mijn boek. Dat was precies mijn bedoeling: dat de lezer het gevoel krijgt zelf verdwaald te zijn in het labyrint. Een goed boek doet je vergeten dat je aan het lezen bent. Empathie is ook erg belangrijk: als je moet huilen tijdens het lezen van mijn boek, dan heb ik empathie gecreëerd. Dat is mijn doel als schrijver. De proloog van dit boek eindigt met de woorden “ik zijn”: dat is mijn definitie van empathie. Empathie ontstaat wanneer je luistert naar de verhalen van een ander. De Minotaurus wordt altijd omschreven als een vreselijk monster, een beest zonder gevoel of emotie. Ik heb de Minotaurus juist een stem willen geven in dit boek en als je als lezer meeleeft met de Minotaurus, dan heb ik mijn doel bereikt.’

Socialistisch Bulgarije

‘Voor dit boek heb ik veel onderzoek naar de Griekse mythologie gedaan om meer te weten te komen over de Minotaurus. Volgens de mythe woont hij in het labyrint van Koning Minos, in de kelder van het paleis. Het socialistische regime in Bulgarije tijdens de vorige eeuw was eigenlijk ook een soort labyrint. Het socialisme hield alle Bulgaren opgesloten in de kelder van het land. Tijdens de vorige eeuw kenden we niet alleen echte muren, zoals de Berlijnse Muur, maar ook onzichtbare muren. Het socialisme vormde zo’n onzichtbare muur om ons heen, zonder uitgang, zoals in een labyrint. Mijn familie bevond zich in een micro-versie van een labyrint, in de kelder van een gebouw in Bulgarije. We woonden met z’n allen, elk als een eenzame Minotaurus, in een kelder omdat een echt huis onbetaalbaar was.

Maar toch, de jaren ’70 in Bulgarije, Italië, Nederland of waar dan ook in Europa: ze verschillen niet zoveel van elkaar. De tijdsgeest is herkenbaar voor elke lezer, zelfs de jongere lezer. We kennen allemaal het gevoel van eenzaamheid en verlatenheid, het gevoel dat je niks waard bent. Mijn grootvader komt vaak voor in dit boek, hij heeft dezelfde naam als ik. Toen ik hem een exemplaar gaf van mijn eerste boek en ik hem na een paar dagen vroeg wat hij ervan vond, zei hij: “Ik begreep weinig van het boek, ik heb gewoon gelezen en gehuild.” Voor mij betekende dat juist dat hij het boek perfect begrepen had.’

Genres en verhalen

‘De wetten van de melancholie is mijn tweede roman. Mijn eerste, Natural Novel (dit boek is (nog) niet naar het Nederlands vertaald, red.), verscheen jaren geleden. Verder heb ik toneelstukken geschreven, poëzie, korte verhalen, een graphic novel en zelfs een libretto. Ik vind het leuk om mezelf uit te dagen in verschillende genres, dat geeft me de meeste vrijheid als schrijver. Als lezer ben ik hetzelfde: ik lees van alles. Ik heb een paar favoriete boeken en verhalen die ik elk jaar lees. Ik houd bijvoorbeeld erg van Hans Christian Andersen en ik lees Het meisje met de zwavelstokjes ieder jaar opnieuw. Ik lees ook veel non-fictie, trouwens, zoals boeken over tuinieren en bijenhouden.

Het is alweer drie jaar geleden dat De wetten van de melancholie verscheen in Bulgarije en ik ben aan het nadenken over mijn volgende roman. Dit is mijn eerste bezoek aan Amsterdam. Ik ben hier helaas maar kort, maar ik vind de stad prachtig. Tijdens mijn wandeling over de grachten vanmorgen keek ik constant om me heen, op zoek naar nieuwe verhalen om te vertellen.’  

De wetten van de melancholie verscheen in september bij Uitgeverij Ambo | Anthos.

Giveaway

Benieuwd naar De wetten van de melancholie ? We maken een aantal Hebban-leden blij met een exemplaar! Doe mee met de giveaway en maak kans op dit boek!