Hanna Bervoets: 'Mijn personages creëren vaak een verhaal dat hen op de been houdt'

Waar haalde jij je inspiratie vandaan voor je nieuwste roman Efter? Kun je meer vertellen over het proces dat aan het schrijven vooraf ging?

Ik kwam op het idee voor Efter toen de nieuwe editie van de DSM werd aangekondigd: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Dit is een wereldwijd gebruikt handboek waarin alle psychische aandoeningen vermeld staan. Denk aan depressie, autisme en verschillende vormen van verslaving. Onder iedere aandoening staat een lijstje kenmerken, en een verzekeraar vergoedt behandeling pas wanneer een cliënt wordt gediagnosticeerd volgens de criteria van het handboek. Om de zoveel jaar verschijnt er een nieuwe editie van de DSM, en het interessante is dat er in iedere uitgave ‘ziekten’ verdwijnen, en bijkomen. Zo is seksverslaving een nieuwe aandoening. Maar ook ADHD staat nog maar relatief kort in de DSM. Dit geeft aan dat ons denken over gek en gezond, afwijkend en normaal, constant in beweging is. Wat bepaalt dit denken? Welke krachten spelen hierop in? Ik ging op onderzoek uit en ontdekte de farmaceutische industrie veel invloed tracht uit te oefenen op welke aandoeningen in de DSM terecht komen. Meer ziektes betekent immers: meer medicijnenverkoop. Daarnaast speelt ons geloof in de wetenschap een rol, en de media; de publieke opinie. Wat zou er gebeuren, vroeg ik me af, wanneer ons denken over gek en gezond zo zou veranderen dat we verliefdheid als ziekte zouden gaan beschouwen? Zo ontstond het idee voor Efter.

Efter speelt in de nabije toekomst waarin artsen en wetenschappers verliefdheid als psychische aandoening zijn gaan beschouwen en waarin mensen de liefde zelf proberen te sturen. Is het volgens jou aannemelijk dat dit toekomstbeeld bewaarheid wordt?

Iedereen die zelf wel eens zwaar verliefd is geweest weet: wie verliefd is, gedraagt zich anders dan ‘normaal’. Wanneer je het gedrag van een zwaar verliefd persoon observeert zal dit sterk overeenkomen met de kenmerken die in de DSM onder Obsessive Compulsive Disorder vermeld staan. En wanneer je een verliefde onder een hersenscanner legt lichten dezelfde gebieden op als bij een cokeverslaafde. Vraag is dus: waarom worden Obessive Compulsive Disorder en verslaving wél erkend als aandoeningen, en verliefdheid niet? Waarschijnlijk omdat we verliefdheid op dit moment als iets positiefs beschouwen; we hebben geleerd dat verliefdheid geen ziekte is, en verslaving wél. Maar ik kan me best voorstellen dat dit denken evalueert. Op dit moment zijn er in Nederland al behandelingen tegen ‘liefdesverslaving’, dat is een eerste stap. Ik denk dat het voor sommige mensen prettig kan zijn hun liefdesverdriet een medisch etiket te geven. Waar liefdesverdriet wat banaal klinkt, klinkt LAD (Love Addiction Disorder) al een stuk serieuzer. Bovendien plaatst de verliefde het probleem zo buiten zichzelf. Hij voelt niet iets, hij hééft iets, namelijk: een ziekte.

Het motto van Efter is ‘The world is a story we tell ourselves about the world’ van Vikram Chandra. Kun je meer vertellen over de keuze voor dit citaat?

Dit motto is erg belangrijk. Efter wordt veel opgevat als ‘roman over de liefde’, maar dat is het niet per se voor mij. Althans: niet in de eerste plaats. Voor mij is het een boek over de verhalen die we onszelf en elkaar vertellen om met onszelf en elkaar te kunnen leven. Je zou kunnen zeggen: over de leugens die we onszelf voorhouden om met onszelf te kunnen leven. Maar je zou óók kunnen zeggen: over de sprookjes die we elkaar vertellen om grip te krijgen op onze omgeving. Dat zit natuurlijk al in die verliefdheid: dat is een verhaal dat je op verschillende manieren kunt uitleggen. Als neurobiologisch proces, maar ook als culturele mythe; het sprookje van die Ene Ware. Het thema verhalen vertellen, hercontextualiseren en interpreteren komt op allerlei niveaus terug in de roman. Zo hebben bijna alle personages een beroep waarbij ze verhalen vertellen en zo hun eigen waarheid construeren. Pr-man Pete vertelt een marketingverhaal, Laura is journalist, Heleen is data-analyst, wetenschapper Robert smeedt onderzoeksresultaten tot een coherent relaas, hulpverlener Katinka vertelt haar cliënten verhalen over de vermeende werking van liefde, tienermeisje Fajah schrijft blogs.

Maar belangrijker nog dan die ‘professionele’ verhalen, zijn de verhalen die de personages zichzélf over zichzelf vertellen. Laura maakt zichzelf wijs dat ze een goede journalist is, Robert wil geloven dat hij succesvol is, Sjoerd beargumenteert tegenover zichzelf dat hij géén pedofiel is terwijl Meija vergoelijkende redenen verzint waarom Sjoerd het contact verbroken heeft. Heleen kiest voor een praktische, liefdeloze relatie met Robert, Fajah doet zichzelf geloven dat ze een toekomst heeft met haar grote liefde Meija. Ondertussen proberen alle personages zichzelf en hun omgeving ervan te overtuigen dat wat zíj doen, het juiste is.

Efter gaat dan ook tevens over interpretatie; de manier waaróp de personages hun verhalen maken. Ze zoeken naar oorzaak-gevolg relaties: naar logica, cruciale momenten: bewijzen. Maar omdat elke gebeurtenis, elk gesprek, elke vingerknip op verschillende manieren geïnterpreteerd kan worden, zullen twee mensen nooit hetzelfde verhaal over één gebeurtenis vertellen. Iedereen gaat ervan uit dat zijn interpretatie de juiste is. Ook hun interpretatie van anderen. Zelfs hun interpretatie van de interpretatie van anderen. Maar interpretatie is niet onschuldig. Het kan wel degelijk desastreuze gevolgen hebben. Concreet voorbeeld is het artikel van Laura, waarin de gebeurtenissen weinig genuanceerd worden uitgelegd: een reeks toevalligheden, misverstanden en opportunistische zetten wordt uitgelegd als één groot corruptieschandaal waarin alles met elkaar samenhangt. Onjuiste, of eigenlijk: onfortuinlijke interpretatie van gebeurtenissen komt in het hele boek terug. Telkens opnieuw blijkt: het gaat niet om de waarheid, want die bestaat niet. Het gaat erom welke interpretatie we aanhangen, om wat we geloven dat waar is; alleen dát heeft praktische gevolgen.  

Efter lijkt soms een aanklacht te zijn tegen de huidige maatschappij waarin de sociale media een steeds grotere rol spelen, waarin bedrijven steeds meer invloed uitoefenen op de consument en voor hen alles draait om het verdienen van geld. Is dit een bewuste keuze geweest? Zijn dit zaken waarvoor je mensen wilt waarschuwen of waarop je ze attent wilt maken?

Nee, Efter is zeker niet bedoeld als maatschappijkritiek. Het is een gedachte-experiment, gebaseerd op huidige maatschappelijke tendensen. Maar ik ben er niet op uit deze tendensen te veroordelen. Zo schrijf ik inderdaad over de invloed van social media en de macht van bedrijven, maar dat betekent niet dat ik daar eenzijdig ‘op tegen’ ben. Neem die social media. Die zijn op dit moment alomtegenwoordig in ons leven, en bepalen voor een deel ons denken en handelen. Daarom schrijf ik erover. Maar het feit dat ik het noem betekent niet dat ik er actie tegen voer, daarvoor is de zaak veel te complex. Ik vind maatschappijkritiek ook vrij oninteressant, het is plat: moralistisch oordelen is vrij makkelijk. Wat ik veel interessanter vind, is onderzoeken waar onze moraal vandaan komt, en hoe deze moraal constant verschuift. Waarom denken we zoals we denken? Waarom handelen we zoals we handelen? Dat zijn dingen die ik in mijn boeken onderzoek. In één recensie over Efter stond: ‘Efter vertelt een sterk moreel verhaal zonder moralistisch te zijn’. Dat vond ik een veel mooier compliment dan de suggestie dat ik maatschappijkritiek lever.

Je schrijft vaak over absurde situaties, die echter zeer realistisch en geloofwaardig overkomen. Lieve Celine, Alles wat er was en Efter zijn daarbij allemaal slimme romans die de lezer voortdurend weten te verrassen. Is dit een van je hoofddoelen bij het schrijven van een roman?

Ik vind het zeker belangrijk dat lezers verrast worden. Dat hangt samen met een van mijn hoofddoelen: dat de lezer gretig de bladzijden blijft omslaan. Ik hecht als lezer én als schrijver erg aan plot, vertel graag een sterk verhaal. Daarbij vind ik het wel belangrijk dat het verhaal gestuurd wordt door de motivaties van de personages. Waaróm handelen ze, wát drijft hen tot het uiterste? Door dat inzichtelijk te maken, blijft het verhaal realistisch.

Een ander terugkerend thema in jouw werk is ‘overleven’, je laat zien waar mensen toe in staat zijn om hun eigen leven zo aangenaam mogelijk te maken. Is het een vraag waar jij je persoonlijk veel mee bezig houdt?

Ik denk het wel. Ik plaats mijn personages vaak onder barre omstandigheden, geef ze veel te verduren. Maar hun aanpassingsvermogen is groot en ze geven niet snel op. Dat komt ook omdat mijn personages vaak een verhaal creëren dat hen op de been houdt: dat thema zit in al mijn boeken. In Of Hoe Waarom verliest Flora haar moeder, maar klampt ze zich vast aan het idee dat ze óóit beroemd zal worden. In Lieve Céline heeft Brooke een moeilijk bestaan, maar de gedachte dat ze naar Las Vegas zal reizen om Céline Dion te ontmoeten houdt haar overeind. In Alles wat er was verzint Merel een ongeboren kind wanneer de situatie echt uitzichtloos begint te worden. En in Efter wordt Fajah uit haar dorp verjaagd, waarop ze zich aanpast in de nieuwe omgeving van de LAD-kliniek en een toekomst verzint waarin ze lang en gelukkig leeft met Meija. Het vermogen houvast te putten uit zulke verhalen, maakt dat mijn personages een tijd lang overleven. Maar er komt ook altijd een punt waarop het niet langer werkt. De personages zien in wie ze zijn, en hoe ze eraan toe zijn. Dat inzicht leidt uiteindelijk tot hun ondergang. Waarom me dit zo fascineert weet ik niet. Misschien staat het voor iets groters. Als mensheid houden we onszelf op de been door onszelf voor te houden dat het leven zin heeft. Zouden we accepteren dat dat niet zo is, zou dat tot grote chaos leiden.

Je boeken verwachten altijd een bepaalde betrokkenheid van de lezer, ze moeten meedenken, zelf de puzzelstukjes in elkaar leggen. Is dit hoe je zelf ook het liefste boeken leest?

Ik vind het niet erg om als lezer te worden uitgedaagd. Dat geldt trouwens ook wanneer ik een film of serie kijk: ik laat me graag verrassen door een afwijkende vertelstructuur of onverwachtste perspectiefwisseling. Maar het moet wel begrijpelijk blijven, of in ieder geval ‘kloppen’. Mijn boeken zijn soms puzzels, maar ik reik de lezer wel alle stukjes aan.

Lees ook de recensie van Efter, door Lindy de Jong.

Foto: R. de Puy