Hebban interviewt Annejet van der Zijl voor Heel Nederland Leest
Sonny Boy
Annejet van der Zijl
Herfst 1928: een jonge Surinaamse student trekt in Den Haag als kostganger in bij een gescheiden Hollandse vrouw met vier kinderen. Als ze een half jaar later zwanger van hem blijkt, is het schandaal niet te overzien. Maar ondanks armoede en discriminatie slaagt het stel er in de jaren die volgen in een gelukkig en ook voorspoedig bestaan op te bouwen met hun zoontje Waldy, alias Sonny Boy. Dan breekt de Tweede Wereldoorlog uit, en besluiten ze Joden in huis te nemen - met alle consequenties van dien.
Sonny Boy is gekozen als boek voor de campagne Heel Nederland Leest. Hoe voelt het dat deze maand talloze lezers gelijktijdig het boek gaan lezen?
Het voelt heel gek, maar heel erg leuk. Sonny Boy is echt een wonderboek voor mij. Toen ik begon vroeg iedereen zich af wie het zou willen lezen, omdat het over onbekende mensen ging. Zelfs mijn uitgever twijfelde eraan. Er werd amper naar om gekeken toen het boek net uitkwam. Er was geen enkele journalist op de boekpresentatie. Nu, bijna twintig jaar later, is er meer belangstelling dan toen.
Toch is het boek een gigantisch succes geworden, ook jaren geleden al. Hoe kwam dat?
Het is echt zo’n boek dat mensen elkaar aanraden. Het werd heel langzaam steeds populairder. Ook al ging het rustig, het boek stond wel een paar jaar lang in De Bestseller 60. Sonny Boy heeft het echt op eigen kracht gedaan. Ik heb daar met verbazing naar zitten kijken: hoe mijn kleine boekje zich staande hield in de grote boze wereld.
Waarom is het boek volgens jou zo geliefd bij veel lezers?
In diepste wezen gaat het boek over de liefde, ik denk dat het daarom zo aanspreekt. En ook dat het om gewone mensen gaat. Twintig jaar geleden waren er nog geen non-fictieboeken over gewone mensen, het genre was iets nieuws. Een andere reden is denk ik dat het geen deprimerend boek is over de oorlog. Veel boeken over de Tweede Wereldoorlog gaan alleen over het leven tijdens de oorlog, het lijkt net alsof de mensen daarvoor geen leven hebben gehad. De geschiedenis van Waldemar en Rika is een heel tragische, maar ik wilde nadrukkelijk niet dat de dood hun levens zou definiëren. Ik heb er bewust voor gekozen om vooral hun voorgeschiedenis te beschrijven, en de nadruk te leggen op de hoop en liefde die daaruit spreekt.
Hoe is het verhaal van Waldemar en Rika je eigenlijk ter ore gekomen?
Ik werkte destijds als journalist. Op de redactie vertelde een collega bij de koffieautomaat over haar schoonvader. Hij had mijn boek en artikelen gelezen en hij zou het geweldig vinden als ik het verhaal van zijn ouders zou vertellen. Die schoonvader was Waldy. Ik legde het voor aan de hoofdredacteur, maar ja, het waren onbekende mensen, dus er was geen ruimte voor.
'Ik heb daar met verbazing naar zitten kijken: hoe mijn kleine boekje zich staande hield in de grote boze wereld.'
Toch liet het verhaal mij niet los. Ik was als misdaadverslaggever altijd bezig met de vraag waarom mensen slechte dingen doen. Bij dit verhaal vroeg ik me af waarom mensen goede dingen doen. Waarom Rika en Waldemar er, ondanks alle ellende die ze over zich heen hadden gekregen, toch voor kozen om joden te verbergen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik wilde me graag in die vraag verdiepen en het verhaal van Waldemar en Rika vertellen. Omdat Anna, de biografie van Annie M.G. Schmidt, het zo goed gedaan had, kon ik het financieel een jaar uitzingen. Dus ik besloot er voor te gaan.
Dat moet Waldy fijn hebben gevonden!
Waldy verloor op zijn veertiende zijn ouders. Er was geen graf, hij wist niet precies wat hen was overkomen, ze waren gewoon verdwenen. Hij wilde heel graag dat ze niet vergeten zouden worden, dat was zijn grootste wens. Hoe beter ik hen leerde kennen, hoe liever ik ook wilde dat Rika en Waldemar niet vergeten zouden worden. Daarom heb ik alles uit de kast gehaald: heel bewust heb ik het verhaal zo toegankelijk en zo mooi mogelijk opgeschreven. Toen Waldy in 2015 overleed stond er een grote foto van hem en zijn ouders op de voorpagina van de Volkskrant. Voor mij was het boek geslaagd, omdat hij en zijn ouders niet vergeten werden.
Waldy zelf was je eerste bron, maar hij was nog heel jong toen zijn ouders verdwenen. Hoe ben je toch achter alle details van hun geschiedenis gekomen?
Ik ben heel veel gaan lezen over het leven in die tijd, ik ben ook naar Suriname afgereisd, en ik heb geprobeerd alle familieleden, vrienden en kennissen van Waldemar en Rika te spreken. Ik ga heel nauwgezet te werk en probeer echt de onderste steen boven te halen. In Engeland heb ik 'international journalism' gestudeerd en daar heb ik geleerd dat je in een factsheet heel goed moet bijhouden wat je allemaal vindt. Aan het einde van iedere dag dat ik onderzoek doe, verwerk ik alles wat ik gevonden heb. Zo zie je langzaam het verhaal ontstaan en je ziet waar de leegtes zijn. Dan ga ik op zoek naar nog meer informatie. Als op een gegeven moment iedere nieuwe persoon ongeveer hetzelfde vertelt, dan weet je dat je er alles aan hebt gedaan om die leegtes te vullen.
In het nawoord is te lezen dat niet de hele familie zomaar wilde meewerken. Hoe ben je daarmee omgegaan?
Dat was inderdaad een probleem bij het schrijven van Sonny Boy. Een van de zonen van Rika wilde graag meewerken, net als zijn kinderen. Een andere zoon wilde er niets van weten. Hij schreef zelfs dat zijn moeder geen boek verdiende omdat ze een hoer was. Dat is wat vechtscheidingen met kinderen doen … Ik heb enkele brieven geschreven in de hoop hem te overtuigen, maar hij bleef bij zijn standpunt. Juridisch gezien kon ik het verhaal gewoon opschrijven, met naam en toenaam, maar dan zouden de vrienden en familie van die zoon alles weten van een verleden waar hij niet aan herinnerd wil worden. Daarom heb ik ervoor gekozen om de achternaam van zijn familie te veranderen. Dat deed niets af aan het verhaal en het zou een verbitterde oude man veel verdriet besparen.
'Toen ik het boek schreef was ik in de veronderstelling dat racisme vooral iets van het verleden was.'
De liefdesgeschiedenis van Rika en Waldemar is heel tragisch. Raak je zelf niet emotioneel betrokken bij het verhaal?
Ja, zeker wel. Ik zat eens in een archief in Groningen verhalen te lezen van mensen die in concentratiekampen gezeten hadden. Deze waren vrij kort na de oorlog opgeschreven. Wekenlang was ik emotioneel, uit het veld geslagen, omdat je zo geconfronteerd wordt met de gruwelijkheden die mensen elkaar kunnen aandoen. Dat zou ieder normaal mens erg aangrijpen. Maar door erover te schrijven kan je het ook verwerken. Als je het goed hebt kunnen verwoorden kun je het loslaten.
Niet alleen de oorlog en antisemitisme is een gevoelig onderwerp in het boek, ook racisme en seksisme.
Lezers vertellen me dat het qua thematiek nog steeds een actueel boek is. Toen Sonny Boy uitkwam hadden lezers het vooral over de oorlog, nu ligt er meer nadruk op racisme. Toen ik het boek schreef was ik in de veronderstelling dat racisme vooral iets van het verleden was. Door de Black Lives Matter-protesten en alles wat er de laatste jaren is gebeurd, zie je toch hoe hardnekkig het nog aanwezig is in de samenleving. Ik ben blij dat mijn boeken een rol kunnen spelen in het aankaarten en bespreekbaar maken van deze thema’s.
Er is ook speciale aandacht voor taalgebruik in deze editie, waarom?
In het nawoord van deze Heel Nederland Leest-editie besteed ik aandacht aan taalgebruik. Bepaalde woorden gebruik ik ook niet meer en heb ik vervangen bij nieuwe drukken van Sonny Boy. Maar andere woorden gebruik ik bewust wel. Dat heeft voor mij niet alleen te maken met de context en de tijd waarin het verhaal zich afspeelt, en die woorden gangbaar waren, maar ook met het ritme en de klank van woorden en zinnen. Taal is het instrument van de schrijver en taalmuzikaliteit is daarbij heel erg belangrijk. Als schrijver bepaalde woorden niet mogen gebruiken, is hetzelfde als een schilder die een bepaalde kleur niet mag gebruiken. Als ik dit uitleg is er bijna altijd begrip voor het perspectief van de schrijver. Iedereen moet uiteindelijk het recht hebben om eigen woorden te kiezen.
Heel Nederland Leest
Hetzelfde boek lezen brengt mensen samen. Daarom lezen we in november 2023 met heel Nederland Sonny Boy van Annejet van der Zijl. Je haalt de historische roman vanaf 1 november gratis op in de bibliotheek. Ook als je nog geen lid bent. Heb je het boek binnen? Ga in gesprek met andere lezers bij jou in de buurt door mee te doen aan een van de twaalf online provincieleesclubs die door Hebban georganiseerd worden. Lees en praat mee!
