Hebban interviewt Hebban Debuutprijs-genomineerde Barbara van der Kruk
Het wit tussen de regels
Barbara van der Kruk, uitgeverij Prometheus
In een ultieme poging het levenslange zwijgen van haar hoogbejaarde moeder te doorbreken, een zwijgen dat vele families die zijn getekend door koloniale herkomst zullen herkennen, besluit Emma haar moeder te confronteren met verhalen uit de tijd waarin racisme en het voorwaardelijke bestaan van gemengdbloedigen de gewoonste zaak van de wereld waren. De verhalen van vroeger wisselt ze af met gesprekken van nu en langzaam ontstaat een beeld dat ze niet voor mogelijk had gehouden en dat de levenslange stilte, waarin haar moeder zich had gehuld, lijkt te verklaren. Of niet?
Verheugd is Barbara van der Kruk met de nominatie voor de shortlist van de Hebban Debuutprijs 2023. 'Mijn boek wordt veel gelezen door leesclubs,' zegt ze. 'En Hebban is toch de grootste leesclub van Nederland. Ik krijg veel persoonlijke reacties van lezers, opvallend genoeg meer van Nederlanders dan van mensen met een Indische achtergrond. Hun recensies en reacties zijn betekenisvol en voelen als verbindend. De nominatie door de lezers van Hebban vind ik daarom een eer en een groot compliment.'
Het interview vindt plaats in café Volkslust in Haarlem. Van der Kruk woont en werkt daar vlakbij, in het centrum van de stad. Ze is in het dagelijks leven kunstenaar en vormgeefster, daarnaast schrijft ze al jaren diverse teksten, waaronder fictie en poëzie. De dementie van haar moeder was de directe aanleiding voor het schrijven van Het wit tussen de regels. De ondertitel van het lijvige boek is: 'een Indische familieroman'. Omdat haar moeder nooit over haar verleden praatte, en door haar ziekte ook haar geheugen begon te verliezen, had de auteur ('Emma' in de roman) de behoefte de familieverhalen te achterhalen en op te schrijven. Ze confronteert haar moeder met die verhalen door ze voor te lezen en probeert zo een gesprek over het verleden te forceren. De roman schakelt steeds heen en weer tussen heden en verleden.
Van der Kruk dook hiervoor de meest uiteenlopende archieven in en wist in de loop der jaren een enorme hoeveelheid informatie boven water te krijgen. Naast biografische gegevens van haar voorouders, beschrijft ze in haar boek ook allerlei details van het dagelijks leven in het Nederlands-Indië van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. Dit alles tegen het decor van de roerige (koloniale) geschiedenis, de Tweede Wereldoorlog, de 'politionele acties' daarna en de ontvangst van de Indonesische migranten in Nederland.
'Ik trek er een streep mee. [...] Tot hier en niet verder. Dat betekent voor mijn eigen gezin dus dat het afgelopen is met al dat doorgegeven gezwijg!'
Je zou kunnen zeggen dat Het wit tussen de regels in de traditie van 'koloniale' literatuur past, met romans als Max Havelaar (Multatuli), Het land van herkomst (E. du Perron) en Heren van de thee (Hella Haasse). Maar dan wel met één wezenlijk verschil: Het wit tussen de regels is niet geschreven vanuit het perspectief van de kolonisator, maar vanuit de gekoloniseerde. Van der Kruk: 'Dat is een emanciperende daad. Ik krijg wel eens de opmerking dat de personages vlak blijven, maar dat heb ik heel bewust gedaan: het gaat me om hun verhaal, de grote lijn, de patronen die de verhalen zichtbaar maken. Die maken, als het goed is, de emoties van de lezer los, dat ga ik niet voor ze invullen.'
Het zwijgen
De roman begint bij de Chinese handelaar Li Heng Zhou, die in 1845 naar Java emigreert, op dat moment onderdeel van Nederlands-Indië. Van der Kruk trekt vervolgens via diverse (westerse en Indische) familieleden de lijn door tot aan het heden. Ze leest de verhalen voor aan haar moeder, die tijdens het schrijven van de roman in het verpleeghuis verblijft. Verhalen die worden gekenmerkt door het koloniale verleden, de Tweede Wereldoorlog en de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië. Met het opschrijven van de verhalen doorbreekt Emma het zwijgen van haar familie over het pijnlijke verleden. 'Ik trek er een streep mee,' zegt Barbara van der Kruk hierover. 'Tot hier en niet verder. Dat betekent voor mijn eigen gezin dus dat het afgelopen is met al dat doorgegeven gezwijg!'
De voor de hand liggende vraag is natuurlijk in hoeverre Het wit tussen de regels autobiografisch is. 'Ik ben heel dicht bij de werkelijkheid gebleven,' aldus Van der Kruk. 'Natuurlijk heb ik mijn verbeelding moeten gebruiken om uit het archiefmateriaal het verhaal te kunnen schrijven en componeren. Maar de gegevens waar ik van uit ben gegaan zijn allemaal historisch. Dat was een belangrijk uitgangspunt van de roman: de verhalen moesten ook echt de familiegeschiedenis betreffen. "Het wit tussen de regels", dat is het zwijgen over de geschiedenis dat ik wilde doorbreken. De ervaringen en trauma's werken door van generatie op generatie. In dat opzicht is het ook een roman over mezelf, over de factoren die mij persoonlijk hebben gevormd. Dat is een universeel verhaal.'
'Dit racisme is een belangrijk thema van mijn roman.'
Racisme
Barbara van der Kruk is geboren uit een Indische vader en moeder. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen haar ouders naar Nederland. Als laatstgeborene is zij de enige van het gezin die in Nederland is geboren. Daardoor voelde ze zich in zekere zin (enigszins) buitengesloten: zij was de enige die geen herinneringen had aan Indië: 'Mijn overgedragen herinneringen zijn gevormd door mijn ouders. In hun hart hebben zij Indië nooit verlaten. De roman wordt voorafgegaan door onder andere een motto van Pascal Mercier: "We leave something behind when we leave a place, we stay there, even though we go away […]". Andersom geldt ook dat de oorspronkelijke cultuur wordt meegedragen. Vroeger pasten Indische mensen in Nederland zich vaak extreem aan. Ze zorgden ervoor dat ze meedraaiden in de maatschappij. Dat ze niet opvielen en onzichtbaar bleven. Maar thuis, achter gesloten deuren, werd geleefd volgens hun Indische cultuur en tradities.'
Tegenwoordig is de samenleving veel meer multicultureel, maar in die tijd, de jaren 50, was dat nog niet het geval. In het boek wordt beschreven dat de ontvangst van de migranten uit Indonesië allesbehalve gastvrij was. 'Dit racisme is een belangrijk thema van mijn roman. Naarmate ik ouder werd, is mijn huid steeds bleker geworden, dus tegenwoordig merk ik het niet, maar als kind had ik er veel mee te maken. Soms heel subtiel, door de steeds terugkerende vraag waar ik vandaan kwam. Soms nam het grovere vormen aan in de vorm van pesterijen, uitsluiting en discriminatie. Dit thema is sindsdien eigenlijk alleen maar actueler geworden: de behandeling van migranten is er zacht gezegd niet op vooruit gegaan. Ook is het verschil tussen Indisch en Indonesisch lang niet alle Nederlanders duidelijk, dat is eigenlijk bizar. Nog steeds wordt het migratieverleden van de Indische Nederlanders nauwelijks begrepen.'
Desgevraagd vertelt Van der Kruk met verschillende projecten bezig te zijn, die allemaal gerelateerd zijn aan de thema's die ook in Het wit tussen de regels worden beschreven. Wanneer en hoe die het licht zullen zien, is nog niet duidelijk. Ze ziet uit naar de bekendmaking en de prijsuitreiking, tegelijk benadrukt ze ook het belang van autonomie. 'Een schrijver schrijft zijn of haar boek zo goed mogelijk. Wat er daarna mee gebeurt, daar heb je geen invloed op en het staat ook verder los van het creatieve proces. Ik ben ervan overtuigd dat er, wie het ook is, een mooie winnaar uit de bus zal komen.'
Hebban Debuutprijs 2023
De Hebban Debuutprijs is een aanmoedigingsprijs voor debutanten en richt zich op Nederlandstalige literaire fictie. Het is samen met de Hebban Thrillerprijs de enige juryprijs van Nederland en Vlaanderen met een grote invloed van lezers. In 2023 wordt de prijs voor de achtste keer uitgereikt. Nieuw dit jaar is de wildcard; de vijftiende nominatie op de longlist werd bepaald door Hebban-leden. De winnaar wordt op 1 september bekendgemaakt tijdens het Debutantenbal.
Looplabb is hoofdsponsor van de Hebban Debuutprijs.
Auteursafbeelding: © Roxanne Veen
