Hebban interviewt Hebban Debuutprijs-genomineerde Valentijn de Heer
Beste mevrouw Eva
Valentijn de Heer
Elias woont met zijn ouders in een welgestelde wijk. Als hij een verstandelijk beperkt broertje krijgt, veranderen de toch al moeizame verhoudingen binnen het gezin. Zijn vader wordt steeds gewelddadiger en zijn moeder is niet bij machte om hem en zijn broertje te beschermen. Elias kruipt meer en meer in een ouderrol. Hij neemt de zorg voor zijn broer op zich, bekommert zich om het welzijn van zijn moeder en is iedere dag bezig zijn vader te behagen.
Buitenshuis houdt hij de schijn van een gelukkig gezin op. Hij vindt zijn toevlucht een paar straten verderop, in het houten huis van een ouder echtpaar. Er ontstaat een band tussen hem en Eva, aan wie hij zijn thuissituatie toevertrouwt. Haar huis wordt zijn droomland, dé plek waar hij hoopt voor altijd te blijven. Als op een dag de kinderbescherming bij het gezin op de stoep staat blijkt alles waar Elias zijn hoop op had gevestigd een illusie.
'Heel erg bevoorrecht,' zo noemt Valentijn de Heer de nominatie voor de Hebban Debuutprijs. 'Een roman is iets wat je zelf bedenkt, waar je voor gaat zitten en waar je net zo lang aan werkt tot het een verhaal is,' zegt hij. 'Dat je daarna een uitgever vindt en een lezerspubliek bereikt, is iets wat nog niet echt went. Dat je boek dan ook nog genomineerd wordt voor deze prijs, op een platform echt voor lezers, daar blijf ik me over verbazen.'
De roman die uiteindelijk in de winkels ligt, is niet het boek dat De Heer aanvankelijk voor ogen had. 'Tien jaar geleden wilde ik gaan schrijven,' vertelt hij. 'Ik ging zitten en keek wat er gebeurde. Er kwam een verhaal over een Jezus-figuur die na tweeduizend jaar terugkwam op aarde om te kijken wat we er als mensheid van gebakken hadden. Er was niks aan, het sloeg helemaal nergens op. Daarna heb ik een element toegevoegd: een hoofdpersoon met een verleden. De connectie met de Jezus-figuur kreeg iets meer lading, maar het sloeg nog steeds nergens op. Toen ben ik alleen verder gegaan met de hoofdpersoon en zijn verleden. Dat heb ik bewust steeds meer op mezelf betrokken, waardoor het autobiografisch werd. Maar toen dat af was, dacht ik: "Wie zit daar nou op te wachten?" Dus heb ik er weer een stuk fictie bijgehaald en die twee verhalen op een geloofwaardige manier proberen te verbinden. Uiteindelijk wilde ik een klein verhaal vertellen, met een boodschap, zonder al te veel poeha en tierelantijnen.'
Ontwrichtende werking
De boodschap die De Heer wilde meegeven was dat de geboorte van een kind met een verstandelijke beperking een gezin kan ontwrichten. De Heer werkt in een zorginstelling met mensen met een beperking en ziet wat het met de gezinnen doet. 'De geboorte van een kind met een beperking werkt ontwrichtend – linksom of rechtsom. Het doet iets met de relatie van de ouders, met de broers en zussen. Het heeft invloed op de banden onderling, maar ook op hoe ze naar het nieuwgeboren kind kijken. Broers of zussen voelen zich vaak toch op een bepaalde manier verantwoordelijk.'
LEES VERDER / Dit is de shortlist van de Hebban Debuutprijs 2024
Daarmee wil hij een tegengeluid laten horen tegen televisieprogramma's waarin mensen met een verstandelijke beperking als amusementsobject worden opgevoerd. 'Ik wilde het er niet te dik bovenop leggen, maar wel subtiel in het verhaal verwerken dat dat beeld niet klopt,' legt hij uit. 'Het kan superleuk en gezellig zijn met een kind met een verstandelijke beperking, maar soms hangen ze ook in de gordijnen. Van de gezinnen met wie ik werkte, kreeg ik de vraag wat ze verkeerd deden; waarom ging het bij hen niet zoals bij de gezinnen die ze op tv zagen? In werkelijkheid kan maar een heel klein deel van de kinderen met een verstandelijke beperking thuis wonen. Door die programma's gaan mensen denken dat ouders met een kind met een verstandelijke beperking niet zo moeten zeuren, terwijl ze geen idee hebben hoeveel impact het op zo'n gezin heeft.'
'Door hem realiseerde ik me dat je niet perfect hoeft te zijn om iets goed te kunnen, om iets te doen wat zin heeft.'
Zinvolle beroepen
De Heer werkt nog steeds in de zorg, maar het beroep van schrijver is daar bijgekomen. 'In mijn leven heb ik allerlei baantjes geprobeerd, maar ik vond nooit echt aansluiting bij wat ik deed,' vertelt hij. 'Toen ik in de zorg belandde, bleek ik redelijk met mensen om te kunnen gaan. Toch merkte ik altijd wel iets van schuring. Ik woonde in de buurt van het houten huis dat ook in het boek voorkomt, waar Maarten Biesheuvel en zijn vrouw woonden. Hij was een goede schrijver, maar kampte ook met psychische problemen. Door hem realiseerde ik me dat je niet perfect hoeft te zijn om iets goed te kunnen, om iets te doen wat zin heeft. Door dat besef, en omdat ik als kind altijd al in een fantasiewereld leefde, besloot ik het schrijven een kans te geven.'
Zowel werken in de zorg als schrijven zijn zinvolle beroepen, meent De Heer. 'Ik denk dat ze elkaar versterken,' legt hij uit. 'In de gehandicaptenzorg zit je in een afgesloten bubbel: in een zorgpark is er een kerkje, een bibliotheek, een zwembad – een heel aparte wereld binnen een stad of dorp. Alles is er gericht op binnenhouden, op privacy. In fictie kun je toch verhalen uit die wereld vertellen, op een geanonimiseerde manier. Die verhalen zouden anders nooit verteld worden. Dat geldt trouwens ook voor gebeurtenissen uit je persoonlijke leven. In fictie kun je makkelijker vertellen over wat voor jeugd je hebt gehad, je kunt het mooi verpakken en aspecten naar buiten brengen die anders onbelicht zouden blijven. Dat is de kracht van schrijven, of van kunst in het algemeen: je kunt iets vertellen wat anders niet verteld zou worden.’
Kind kan een klootzak zijn
De hoofdpersoon in Beste mevrouw Eva is Elias, de broer die zich verantwoordelijk voelt voor Johannes, het broertje met een verstandelijke beperking. Hoewel het een gelaagd personage is, heeft De Heer hem niet bewust ontwikkeld. 'Ik begon ooit met schrijven vanuit mezelf, vanuit mijn eigen herinneringen,' vertelt hij. 'In mijn familie komt ook wel psychische problematiek voor. Ik verplaatste me dus in mezelf als kind en hoe ik mezelf toen zag. Daardoor kon ik ook gemakkelijk door de ogen van Elias kijken. Wat je vaak ziet in romans waar kinderen personages zijn, is dat de auteur ze heel kinderlijk neerzet. Maar een kind kan ook zware gedachten hebben. Een kind kijkt niet naar zichzelf als schattig, of überhaupt als kind. Een kind kan net zo goed een klootzak zijn.'
LEES VERDER / Dit is de vakjury van de Hebban Debuutprijs 2024
Het gaat bij Elias dan ook niet zozeer om hoe hij naar zichzelf kijkt, maar om hoe hij naar de wereld om zich heen kijkt. 'Een kind is veel meer in het moment dan een volwassene,' zegt De Heer. 'Een kind denkt niet per se over de hele context na, maar ziet alleen wat er gebeurt. Op het moment dat Jeugdzorg binnenkomt, bijvoorbeeld, beschrijf ik alleen wat Elias ziet. Hij ziet ineens twee vreemde mensen op de stoep staan en heeft geen idee van de technische verhandelingen die daaraan vooraf zijn gegaan. Ik hoefde niet alles te beredeneren of overdenken, want dat doen kinderen ook niet. Dat maakte ergens het schrijven veel makkelijker.'
De schijn ophouden
Elias' vader doet er alles aan om het plaatje van een gezin in een keurige wijk in stand te houden, al houdt hij dat steeds minder goed vol na de geboorte van Johannes. 'De vader is een van de personages waarbij ik de meeste lol heb gehad,' vertelt de schrijver. 'Van alle personages ben ik van hem het meeste gaan houden. Hij is gestoeld op mijn eigen vader. Door van hem een personage te maken, kreeg ik meer begrip voor bepaalde keuzes die hij heeft gemaakt en voor bepaalde dingen die gebeurd zijn. Door Elias' vader beter te begrijpen, ben ik mijn eigen vader beter gaan begrijpen.'
Toch is Elias' vader bij veel lezers niet geliefd. 'Veel lezers vinden hem een volslagen idioot,' zegt De Heer. 'Ergens is hij ook een lul, maar iedereen heeft wel een klootzak in zich. Je weet gewoon nooit wat het met je zou doen als je een kind met een verstandelijke beperking krijgt. We hebben allemaal wel een kant die we niet zouden willen hebben. En toch hebben we ook allemaal snel een oordeel over personen of situaties die afwijken van de norm of van onszelf. "Zoals wij het doen is het goed," wordt vaak gedacht, maar zo simpel is het allemaal niet. Als een gezin niet functioneert, dan heeft elke keuze zowel positieve als negatieve consequenties. Hulp inschakelen heeft gevolgen, want het gezin komt in een molen waar het niet meer uitkomt. Niets doen heeft gevolgen, want de disfunctionele situatie blijft bestaan. Vaak is er geen zaligmakende oplossing, er is geen goed of slecht.'
'We zijn constant aan het kijken, maar echt zien doen we nauwelijks.'
Less is more
Met 190 pagina's is Beste mevrouw Eva geen lijvige roman, maar wel een strakke en stilistische. 'De eerste versie van het boek was ongeveer drie keer zo dik,' bekent De Heer. 'Uiteindelijk heb ik heel erg gefocust op het weglaten. Aan allerlei scènes had ik honderdduizend woorden extra kunnen wijden, bijvoorbeeld door te reflecteren op keuzes: zijn ze de juiste of niet? Door zoveel mogelijk weg te laten ontstaat er ruimte voor de lezer om er zelf iets van te vinden. Ik wilde dat de lezer geen richting op gestuurd zou worden, maar dat die zelf aan de slag moet om zich in te leven en iets te voelen.'
LEES VERDER / Hebban interviewt Hebban Debuutprijs-genomineerde Ramy El-Dardiry
Als lezer voelen we mee met Elias, die door bijna niemand anders gezien wordt. 'Niet zien is een thema in het boek,' zegt De Heer. 'Veel mensen komen in hun leven in situaties waarin ze niet gezien worden. Ook zelf niet zien is menselijk. We zijn constant aan het kijken, maar echt zien doen we nauwelijks. Dat kan alleen door je even af te sluiten van de situatie, door verder te kijken dan je scherm. Door erbij stil te staan, jezelf de ruimte te geven om erover na te denken.’
Ook bij maatschappelijke kwesties staat De Heer regelmatig langer stil en schrijft hij er opiniestukken over voor kranten. Maar eigenlijk houdt hij zijn mening liever voor zich. 'Als schrijver, muzikant of kunstenaar dan zie je wat je doet als werk,' legt hij uit. 'En voor werk zijn connecties handig. Je hebt ingangen nodig als je een roman wil publiceren. Met dat doel ben ik opinies en korte verhalen gaan schrijven. Ik ben helemaal niet iemand die altijd overal een mening over heeft, laat staan dat ik die wil opdringen aan een ander. Lekker belangrijk wat ik ergens van vind. In die zin past romans schrijven ook veel beter bij me. In romans laat ik juist woorden weg om lezers zelf een mening te laten vormen, dus dan is het bijna misplaatst om ergens anders het tegenovergestelde te gaan zitten doen.'
Positieve marathon
Romanschrijver, dat is dus het beroep waar De Heer in verder wil. 'Het feit dat ik nu een lezerspubliek heb bereikt en meer kan schrijven, zorgt ervoor dat ik alles op alles wil zetten om dat ook waar te maken,' zegt de vader van drie jonge kinderen. 'Daarom sta ik iedere dag heel vroeg op. Ik probeer vanaf vijf, zes uur te schrijven, totdat de kinderen wakker worden. Dan ben ik de vader die ik voor ze wil zijn. Als de kinderen naar school zijn of naar de opvang, dan ga ik aan de slag in de zorginstelling. 's Avonds ga ik terug naar de schrijftafel om te zien wat ik er die ochtend van gebakken heb. Het is een soort marathon, maar op een positieve manier. Al hoop ik dat er een dag komt dat ik me meer met schrijven kan bezighouden.'
LEES VERDER / Hebban interviewt Hebban Debuutprijs-genomineerde Maral Noshad Sharifi
De motivatie om naast gezin en baan nog zo druk bezig te zijn, heeft De Heer niet altijd gehad. 'Nee, eigenlijk heb ik nooit ergens motivatie voor gehad,' lacht hij. 'Er is iets in me opgestaan dat groter is dan mezelf. Het schrijven heeft vlamgevat en dat herken ik totaal niet.'
Genomineerden bij Met het Oog op Morgen
Deze zomer zijn alle vijf genomineerden voor de Hebban Debuutprijs 2024 in de weken voorafgaand aan de uitreiking te gast in het programma Met het Oog op Morgen op NPO Radio 1. Valentijn de Heer was op zondag 4 augustus te gast bij het programma. Het interview terugluisteren kan hier. Wie de winnaar van de negende editie van de Hebban Debuutprijs wordt, zal tijdens het Debutantenbal bekendgemaakt worden op 7 september. Bekijk het programma en koop je kaarten via onderstaande knop.
Looplabb opens your eyes
Het Nederlandse leesbrillenmerk Looplabb is hoofdsponsor van de Hebban Debuutprijs. Looplabb en Hebban delen een gezamenlijke missie: lezers meer én met meer plezier laten lezen. En de keuze voor de juiste leesbril draagt daar zeker aan bij.
Looplabb is een innoverend brillenmerk gespecialiseerd in handgemaakte, opticien kwaliteit lees- en zonneleesbrillen voor een betaalbare prijs. En met een passie voor lezen want zo dragen alle monturen de naam van een klassiek werk uit de literatuur. Denk aan Faust, Papillon, Lolita of The George.
Looplabb leesbrillen zijn ontworpen voor mannen en vrouwen van elke leeftijd. Met een scala aan stijlen & kleuren die passen bij elke gezichtsvorm. Kortom een leesbril waarmee je gezien mag worden!
Auteursafbeelding: © Merlijn Doomernik via uitgeverij Pluim
