Hebban interviewt Maxim Leo
De held van station Friedrichstrasse
Maxim Leo, vertaald door Jeannet Dekker
Wanneer de niet zo succesvolle videotheekeigenaar Michael Hartung bezoek krijgt van een journalist verandert zijn leven op slag. Uit Stasi-rapporten zou blijken dat Michael in 1983 als seinwachter verantwoordelijk moet zijn geweest voor een spectaculaire massavlucht uit de DDR, waarbij 127 mensen via station Friedrichstrasse in het Westen terechtkwamen. Michael ontkent aanvankelijk, maar na een behoorlijke vergoeding en een paar biertjes is hij bereid om het verhaal te bevestigen. Hij is tenslotte nog nooit belangrijk geweest, nog nooit een held. Niet veel later voelt het leven, met alle media-aandacht, een boekcontract en een verfilming, als een droom. Maar dan ontmoet hij Paula die als klein meisje in die trein zat. De twee worden verliefd en Michael moet kiezen tussen de liefde of de leugen.
Jij werd zelf geboren in de DDR en schreef eerder al Rode liefde over je eigen familiegeschiedenis. Kwam het verhaal van Hartung uit dezelfde bron of was er een andere aanleiding om dit verhaal te schrijven?
De bron is inderdaad breed genomen dezelfde, namelijk mijn ervaring in Oost-Duitsland. De vlucht met de trein is fictie, maar komt voort uit mijn eigen dromen. Toen ik jong was ging ik naar het station Friedrichstrasse, dat verdeeld werd door een muur, maar waar je de treinen uit het Westen kon horen. Ik heb mij vaak afgevraagd hoe het daar zou zijn en dit verhaal gaf de mogelijkheid tot een vlucht.
Hartung wordt al heel snel gemaakt tot het soort Oost-Duitse held dat het Westen graag wil zien of kennen. Denk je dat er nog steeds een groot verschil is tussen de Westerse visie op de DDR en de ervaring van mensen die er geboren zijn en geleefd hebben?
Ik heb vaak niet het idee dat het over 'mijn land' gaat wanneer er over Oost-Duitsland gesproken wordt. Ik heb niet het idee dat ik het land waar ik geboren ben, herken in de politieke herinneringen van de laatste dertig jaar. Tijdens al deze jaren is er een heel zwart-wit beeld ontstaan van de DDR door herinneringsceremonies en de manier waarop het verhaal daar vaak verteld wordt. Daar waren alle inwoners van de DDR zeer moedige burgers die geleefd en gevochten hebben voor bevrijding en vrijheid en normale mensen of normale levens bestaan helemaal niet in dat verhaal.
Veel levens in de DDR waren heel veel normaler dan we vandaag de dag denken. De lucht was niet altijd grijs en het leven was niet altijd somber of troosteloos. Levens kunnen, ook in een dictatuur, heel normaal en alledaags zijn. Ook in een dictatuur maken mensen zich druk over leuke meisjes en jongens en over leuke momenten met de kinderen. Heel kleine dingen die mensen ervaren als een heel normaal leven. Deze mensen herkennen zich denk ik vaak niet in het grotere plaatje dat in de politieke herdenking ervan ontstaan is.
'Als je echt geïnteresseerd bent in de werkelijkheid moet je heel veel meer vragen stellen dan dat je antwoorden kunt geven.'
Dat zorgt ook voor veel misverstanden tussen Oost- en West-Duitsers. West-Duitsers vragen zich af waarom je terug zou verlangen naar een donkere en droevige plek, maar de nostalgie is voor veel Oost-Duitsers wel degelijk aanwezig. Niet vanwege het politieke klimaat, maar wel vanwege hun eigen herinnering, hun eigen oorsprong en jeugd. Het is een interessante relatie tussen de politieke en persoonlijke geschiedenis van Oost-Duitse burgers. Ik geloof dat als je als individu niet weet waar je vandaan komt, je ook niet weet waar je naartoe gaat.
De herdenkingscultuur is dus belangrijk, maar kan tegelijk ook problematisch zijn. Moeten er meer verschillende verhalen verteld worden?
Dat is heel belangrijk, niet alleen voor de geschiedenis, maar ook voor je eigen geschiedenis. Als je vijf mensen vraagt wat er op een bepaalde dag op een bepaald tijdstip gebeurd is en ze waren alle vijf op hetzelfde moment op dezelfde plek, dan krijg je alsnog vijf verschillende versies van dezelfde dag. Er is geen objectieve waarheid als het om herinneringen gaat. Zelfs als je denkt dat jouw herinnering accuraat en heel precies is, dan nog is het fictie. Daarom bestaat non-fictie in verhalen eigenlijk niet. We moeten ons realiseren dat er geen werkelijkheid is in onze levens, alleen interpretaties van die werkelijkheid en dat is voor iedereen belangrijk omdat het maakt dat je heel veel meer vragen stelt dan dat je antwoorden geeft.
Twijfel is heel belangrijk, we leven in zulke complexe tijden en in een heel complexe werkelijkheid. Veel mensen lijken tegenwoordig te denken dat ze de definitieve antwoorden op alles hebben gevonden, maar ze brengen daarmee de werkelijkheid terug tot wat ze ervan kunnen begrijpen of denken te kunnen begrijpen. Als je echt geïnteresseerd bent in de werkelijkheid moet je heel veel meer vragen stellen dan dat je antwoorden kunt geven en dat was belangrijk voor mij in dit verhaal.
Hartung komt er ook al snel achter dat dé waarheid niet bestaat en begint het leven te zien als een spel van herinneren en vergeten. In het boek spelen dan ook veel verschillende 'waarheden' een rol, dat was dus belangrijk voor jou?
Ja, het was ook nodig om een goed verhaal te kunnen schrijven. Naast een held heb je altijd een andere held nodig. Vooral de personages die een professional zijn in de herinneringscultuur waren voor mij erg interessant. Het zijn grappige en tegelijk dramatische personages omdat ik denk dat het treurig is hoe zij door anderen gebruikt worden om uiting te geven aan hun versie van het verhaal. Ik vroeg me tijdens het schrijven af of het niet ongelooflijk frustrerend moet zijn om op die manier altijd maar in de achteruitkijkspiegel te leven. Mensen in het westen hebben heel duidelijke verwachtingen over wat jij als ervaringsdeskundige moet hebben gevoeld en meegemaakt en dus speel je altijd een rol. Want als jouw verhaal als ervaringsdeskundige niet aansluit bij het grotere verhaal, word je heel makkelijk uit het systeem gehaald. Ik geloof trouwens echt niet dat deze mensen liegen of dat de verhalen die zij vertellen niet waar zijn, maar het is een tunnelvisie waardoor het steeds lastiger wordt om uit dat perspectief te breken of om verhalen te vertellen die contrasteren met dat mainstream historische verhaal.
'Ik geloof dat als je samen kunt lachen je de geschiedenis heel veel makkelijker kunt verteren.'
Harald Wischnewsky is een van die personages in het boek, hij geeft lezingen als een getuige van de geschiedenis op scholen en raakt bij een van zijn bezoeken zeer gefrustreerd door zijn publiek. Hij vergelijkt de DDR daarop met de dictatuur van smartphones, likes en neppe Facebookvrienden. Wat vind jij van die vergelijking?
Natuurlijk zou je kunnen zeggen dat Big Tech een mainstream gedachtegang creëert waardoor het voor jonge mensen heel moeilijk is om daarvan los te komen, maar nee, persoonlijk zou ik die twee nooit met elkaar vergelijken, daar spreekt echt de frustratie van Wischnewsky.
Je zou het na het voorgaande misschien niet zeggen, maar De held van station Friedrichstrasse is eigenlijk een heel licht en grappig boek, hoewel de thema’s die erin zitten dat helemaal niet zijn. Hoe heb je die twee gecombineerd?
De vraag die ik mezelf met dit verhaal wilde stellen was vooral: hoe wordt geschiedenis geschreven? Wie bepaalt wie er een held is of niet en wat is er nodig voor een Oost-Duitse held om geaccepteerd te worden in West-Berlijn? Ik wilde daarnaast ook iets schrijven waarom mensen kunnen lachen, echt een komedie. Ik geloof dat als je samen kunt lachen je de geschiedenis heel veel makkelijker kunt verteren.
Het beste scenario zou zijn als we samen zouden kunnen lachen om de clichés die er bestaan over het oosten en het westen en dat we ons realiseren dat we allemaal een ander beeld hebben van elkaar. Een beeld dat belachelijk en grappig is, maar dat er tegelijk voor zorgt dat we de geschiedenis bekijken zoals we dat nu doen. We hebben het verhaal al in ons hoofd en proberen dat alleen maar te bevestigen. Het is grappig en triest tegelijk. Ik probeer met dit verhaal te entertainen in de eerste plaats en misschien dat het ook helpt om iets meer grip te krijgen op de meer psychologische en individuele sfeer van wat er gebeurd is.
Wat maakt een held een held voor jou?
Als je moedig wil zijn, kun je niet weten hoe het verhaal gaat aflopen. Het verhaal moet nog twee kanten op kunnen en daarmee zowel positief als negatief kunnen aflopen voor jezelf. Als je ondanks die onwetendheid toch iets doet of probeert, dat is volgens mij moedig. Ik vind wel dat we het concept van 'de held' moeten bevragen. Hebben we echt helden nodig om ons te laten zien hoe we moeten handelen? Waarom zijn helden zo belangrijk voor ons? Ik zou liever zien dat we allemaal onze eigen helden zijn en dat we geen grote voorbeelden nodig hebben om naar te leven.
Leesfragment
Sta je inmiddels te popelen om alvast een sneak preview van De held van station Friedrichstrasse te lezen? Hieronder vind je de eerste pagina's. De roman is sinds 27 september 2022 in de boekhandel verkrijgbaar.
Winactie
Ben je na dit interview met Maxim Leo geïnteresseerd in zijn boek en wil je meer lezen over dit heldenverhaal? Dan mag deze roman niet ontbreken in je boekenkast. Hebban mag in samenwerking met Uitgeverij Signatuur vijf exemplaren weggeven. Kijk snel hoe je mee kunt doen.
Auteursafbeelding: © Sven Görlich
