Hebban interviewt Xander Jongejan
Sal
Xander Jongejan
Sal Benjamin (103) spaart minuten. Tachtig jaar geleden nam hij een beslissing. Sindsdien probeert hij met zichzelf te leven. Invloeden van buitenaf heeft hij tot een minimum beperkt. Hij leest de krant en luistert naar zijn buizenradio. Met zijn thuiszorghulp Gennèn praat hij en met zijn Indische bovenburen zwijgt hij. Verder zijn er de vogels. De onrust is overzichtelijk, totdat een verre neef zich meldt om hem onder te brengen in een boek over de familiestamboom. Sal verzet zich hevig tegen de veronderstelde meerwaarde van familiebanden.
'Sal Benjamin (103) spaart minuten.' Dat is de eerste zin van de achterflap van de nieuwste roman van Xander Jongejan. Zijn hoofdpersoon houdt in een groot kasboek minutieus bij hoeveel tijd elke dagelijkse handeling hem kost. Of hij nu koffiezet, of naar de vogels kijkt. 'Het was niet eenvoudig om me te verplaatsen in iemand van 103 jaar oud,' zegt Jongejan over zijn hoofdpersoon, 'maar wel heel interessant. Ik ben zijn dagelijkse leven gaan beschrijven, alsof ik met een soort drone door zijn woning vloog. Hoe hij uit bed komt, wat voor sloffen hij draagt, hoe zijn woonkamer eruitziet, hoe hij koffie of thee zet. Ik heb plattegronden van zijn huis getekend, ik weet hoe zijn woonwijk eruitziet. Ik weet wat hij prettig vindt en wat niet. Ik begon kleine dingen heel gedetailleerd te beschrijven en ben naar steeds grotere dingen gegaan. De meeste beschrijvingen hebben het uiteindelijke boek niet gehaald, maar ze hebben me wel geholpen om Sal te leren kennen.'
Toch kun je nooit echt weten hoe iemand is, meent de schrijver. 'Net als in het echte leven leer je mensen alleen via de buitenkant kennen, je kunt niet écht in iemands hoofd kruipen,' legt hij uit. 'Ook al kun je iemand heel goed leren kennen, je komt nooit tot iemands diepste wezen. Ik heb geprobeerd Sal te leren kennen door goed te kijken naar hem en door naar hem te luisteren. Door de dialogen die hij voert, door wat hij zegt en hoe hij reageert op anderen, kan ook de lezer hem leren kennen.'
'[Sals] wil om te overleven vormt uiteindelijk de kern van zijn persoon, maar het heeft hem ook heel veel gekost. Wat doet dat met iemand, een leven lang?'
Leven met keuzes
Met deze roman wilde Jongejan nadenken over de vraag hoe je leeft met bepaalde keuzes die je ooit in je leven hebt gemaakt. 'Voor Sal heb ik een extreme situatie bedacht om over deze vraag na te denken,' zegt hij. 'Sal heeft er ooit voor gekozen om tegen het systeem in te gaan, tegen de wil van familie, tegen zijn geliefde. Die wil om te overleven vormt uiteindelijk de kern van zijn persoon, maar het heeft hem ook heel veel gekost. Wat doet dat met iemand, een leven lang? Die strijd wilde ik ook de lezer laten voelen.'
Zwijgen was voor Sal lange tijd de manier om met zijn keuze om te gaan. 'Er zit veel zwijgen in de roman,' zegt Jongejan, 'omdat Sal dacht dat dat de oplossing was. Hij bezoekt wekelijks zijn bovenburen om met hen te zwijgen. Terwijl de bovenbuurman onophoudelijk op zijn gitaar pingelt en zijn bovenbuurvrouw alleen maar staat te koken, eet Sal een hapje mee en drinkt hij een blikje bier. Toch leeft hij met de angst dat hij ontmaskerd gaat worden. Hij wil dan ook niemand dichtbij laten komen en vervangt de ene thuiszorghulp door de andere als er iets ontstaat wat ook maar in de verte op een vriendschap lijkt.'
Als Gennèn zijn thuiszorghulp wordt, verandert alles. 'Het personage van Gennèn moest er echt komen als tegenwicht voor Sal,' zegt Jongejan. 'Om alleen maar naar een gesloten oester te kijken is niet leuk, maar door haar onbevangenheid lukt het haar om hem een beetje open te breken. Bovendien is zij niet iemand die zich zomaar neerlegt bij de situatie. Sal mocht dan haar voorgangers wegsturen, zij laat zich niet zomaar wegsturen. Er is iets in Sal dat haar aantrekt, maar ze wil ook gewoon een ander helpen. Ze ziet dat Sal zichzelf in de weg zit. Ook al is hij nog zo onaardig tegen haar, ze is er voor hem. Ze kan door zijn masker heen prikken. Zo'n toegewijde behulpzaamheid, dat vind ik mooi aan de mens.'
Dwingende familiebanden
Als de verre neef van Sal opduikt om de familiegeschiedenis op te tekenen, wordt het overzichtelijke en in minuten te vangen leven van Sal verstoord. 'Deze neef symboliseert het dwingende van familiebanden,' zegt Jongejan. 'Sal zit helemaal niet op hem te wachten, hij heeft geen zin om hem te woord te staan, om contact te hebben met familieleden of om over het verleden te praten. Maar die neef begrijpt daar niets van: het is toch leuk om je familie en je familiegeschiedenis te kennen? Zelf begrijp ik ook niet zo goed waarom altijd maar verwacht wordt dat het gezellig moet zijn met familie. Je hebt familieleden niet voor het kiezen.'
Familie is dan misschien niet gekozen, maar de personages in romans wel. 'Helemaal aan het begin had ik een oude man als personage in mijn hoofd,' vertelt de schrijver. 'Daar ben ik mee begonnen. Gennèn is er als tegenwicht bijgekomen en later ook de bovenburen. Aan hen ik heb ik overigens weinig verzonnen. Ik heb vroeger zelf als bijbaan schoongemaakt via een thuiszorgorganisatie. Een van de adressen waar ik kwam was van mensen zoals de bovenburen: een man van Indische afkomst die zat te spelen en de vrouw die de hele tijd kookte. De andere personages hebben zich meer vanzelf aangediend, zoals de neef. Er kwamen nog meer personages langs, maar voor hen heb ik de deur niet opengedaan, anders werd het te druk in het verhaal.'
'Uiteindelijk gaat het mij er niet zozeer om dat mijn boeken verkocht worden, maar vooral dat ze gelezen worden'
Schrijfproces
Jongejan is niet een schrijver die alles vooraf uitdenkt, schema's maakt en die invult. 'Ik ben een intuïtieve schrijver,' zegt hij. 'Ik begon met allerlei scènes maken waarin een oude man de hoofdrol speelde. Uiteindelijk vormt zich het verhaal en vallen heel veel scènes af. Op een gegeven moment heb ik de hulp ingeschakeld van schrijfcoach Jelte Nieuwenhuis. Om de zoveel tijd stuurde ik hem een stuk tekst. Daar kreeg ik feedback op en dan kon ik weer door. Door dit proces is de roman heel anders geworden dan ik aanvankelijk voor ogen had. Het heeft al met al vijf jaar geduurd om het af te krijgen. De belangrijkste les die ik van Jelte heb geleerd is dat er niets hóéft te gebeuren. Ik had namelijk de neiging om steeds elementen of zijlijnen aan de plot toe te voegen, maar dat past helemaal niet bij het leven van een 103-jarige. Iemand van die leeftijd maakt gewoon niet zoveel mee.'
Jongejan heeft niet alleen de verhaallijn, maar ook de stijl van zijn boek aangepast aan het leven van een hoogbejaarde. 'Het tempo is laag,' legt hij uit, 'en ik kan me voorstellen dat je daar als lezer even aan moet wennen. Ik heb er lang over gedaan om het juiste tempo te vinden. Er zitten veel gedetailleerde beschrijvingen in, bijvoorbeeld van hoe Sal zich door het huis verplaatst. Maar met de dialogen en interacties komt er ook versnelling in.'
Jonge dichter
Al op zijn zestiende begon Jongejan met schrijven. 'Ik herinner me dat we voor het vak Nederlands een verhaal moesten schrijven,' vertelt hij. 'De leraar pikte mijn verhaal eruit en las dat voor in de klas. Ik had iets gemaakt en hij vond het de moeite waard om te delen met de rest van de klas. Dat vond ik een magische ervaring. Waar het verhaal over ging kan ik me niet herinneren, maar ik weet nog wel dat ik ook al gedichten schreef in die periode – net als iedere puber volgens mij. Inmiddels ben ik vijftig, maar ik ben nooit gestopt met gedichten schrijven.'
In 2017 bracht hij zijn eerste bundel in eigen beheer uit. De andere boeken die hij schreef, bracht hij vervolgens ook zelf uit. 'Ik heb wel eens geprobeerd om via een traditionele uitgeverij mijn boeken uit te geven,' zegt hij, 'maar het is zo moeilijk om daar tussen te komen. Er is ook zoveel aanbod. Je kunt dan twee dingen doen: je legt je werk in de la of je geeft het zelf uit. Ik besloot om het laatste te doen. Je moet er dan veel tijd in investeren en ook zelf je promotie doen. Uiteindelijk gaat het mij er niet zozeer om dat mijn boeken verkocht worden, maar vooral dat ze gelezen worden.'
Zelf leest Jongejan ook graag. 'Een schitterend wit van Jon Fosse vond ik echt fantastisch,' zegt hij over een recent gelezen boek. 'Er gebeurt weinig, maar het loopt dramatisch af. Eigenlijk net als bij Sal. De manier waarop Fosse de innerlijke wereld van iemand weergeeft, tot de interpunctie aan toe, is waanzinnig.'
Doe mee met de Hebban Leesclub
Ben jij nieuwsgierig geworden naar het verhaal van Sal Benjamin en het bijzondere geheim dat hij koste wat het kost verborgen houdt? Via onderstaande knop kun je alvast de eerste paar pagina's van Sal lezen. Ben jij na het lezen enthousiast geworden over het boek? Schrijf je dan snel in voor de Hebban Leesclub. We verloten 15 leesexemplaren onder gemotiveerde lezers voor een groepsbespreking van dit boek op Hebban. Je kunt je inschrijven tot en met 22 januari.
Auteursafbeelding: @ Francien van den Berg via Xander Jongejan.
