Hebban Leesdossier: Hersenschimmen (1984)
Het verhaal
"Misschien komt het door de sneeuw dat ik me ’s morgens al zo moe voel."
In de eerste zin van Hersenschimmen is al direct sprake van een natuurverschijnsel dat in veel van Bernlefs werk voorkomt. Sneeuw, ijs en kou zijn veelvuldig aanwezig in boeken met titels als Sneeuw, Onder ijsbergen, Hoe wit kijkt een eskimo en Winterwegen.
Aan het woord in Hersenschimmen is de 71-jarige Maarten Klein, een Nederlander die met zijn vrouw Vera al jaren in het Amerikaanse stadje Gloucester in de buurt van Boston woont. Hij begint geleidelijk zijn grip op de wereld – en zijn herinneringen – te verliezen. Aanvankelijk gaat het om kleine vergissingen, maar geleidelijk wordt duidelijk dat Maarten met dementie te kampen heeft.
Het bijzondere van de roman is dat Bernlef schrijft vanuit het perspectief van Maarten en dus literair gestalte moet geven aan het feit dat in diens hoofd tijden en personen door elkaar gaan lopen en taal niet meer als vanzelfsprekend gehanteerd kan worden. Tegen het eind wordt het boek dan ook steeds fragmentarischer en wordt de weersgesteldheid gespiegeld in Maartens bewustzijn:
"Maar het blijft sneeuwen. Het sneeuwt zelfs binnen in mij. Nergens meer verweer."
Vergeten en vergetelheid
Vergeten en vergetelheid, en onlosmakelijk daarmee verbonden verdwijnen en dood, zijn de kernbegrippen in Bernlefs oeuvre. Zijn vroege verhalenbundel De verdwijning van Kim Miller (1969) gaf hij al als motto mee: ‘Het leven heeft slechts één vorm: het vergeten’. Maar in Hersenschimmen deed Bernlef iets anders met zijn thematiek dan voorheen. In plaats van waarnemer werd hij deelnemer door het vergeten van binnenuit te beschrijven. Door dit ‘lef’ te hebben, overwon hij een ‘writer’s block’. In een interview in de Volkskrant zei hij daarover: ‘Ik ontdekte dat ik het drama in mijn werk kon toelaten zonder sentimenteel te worden, en zonder mezelf ontrouw te zijn.’
YouTube
In deze aflevering van zijn serie Vlogboek bespreekt Jörgen Apperloo onder andere Hersenschimmen (vanaf 3 minuten en 54 seconden).
Succes bij lezers
Hersenschimmen werd Bernlefs meest succesvolle boek in termen van verkoopcijfers. Het grote publiek stortte zich op Hersenschimmen om meer te leren over dementie. Tot Bernlefs verbazing was hij ‘van de ene dag op de andere een expert in menselijke ellende’. De roman kreeg een plaats op boekenlijsten van opleidingen verpleegkunde, mantelzorgers kregen het aangeraden om te begrijpen wat er met hun dementerende familielid gebeurde en de schrijver vond zichzelf terug in talkshows om als deskundige over dementie te praten.
Dat effect werd versterkt toen in 1988 Heddy Honigmanns verfilming van de roman in première ging. Die aanvankelijk klein uitgebrachte film werd, mede door de indrukwekkende hoofdrol van Joop Admiraal, een groot succes en schrijver en hoofdrolspeler trokken het land door om met bezoekers in gesprek te gaan. Dat het boek toch vooral een product van de verbeelding was, wilde er eigenlijk bij het publiek niet in, wat op zich natuurlijk voor een auteur een enorm compliment is voor zijn vakmanschap.
Bekijk hier de video's van vier jonge lezers over Hersenschimmen op het YouTube-kanaal van Why I Love This Book.
Hebban-lezers over Hersenschimmen.
Over de auteur
J. Bernlef (later ingekort tot Bernlef) was de schrijversnaam van Hendrik Jan (Henk) Marsman, geboren op 14 januari 1937 in Sint-Pancras (Noord-Holland).
Met zijn jeugdvrienden Gerard Stigter (later bekend als auteur onder de naam K. Schippers) en Gerard Bron (Gerard Brands) richtte hij in 1958 het tijdschrift Barbarber op, dat de opvatting verkondigde dat alles literatuur kon zijn en poëzie op straat lag. In het blad werden dan ook onder andere krantenberichten, gevonden notities en reclameboodschappen opgenomen naast literaire teksten. Barbarber speelde in de jaren zestig een belangrijke rol in de Nederlandse literatuur.
Bernlefs eerste zelfstandige boekpublicaties dateren van 1960 toen zowel de dichtbundel Kokkels als de verhalenbundel Stenen spoelen verscheen. Sindsdien ontwikkelde hij zich tot een zeer veelzijdig auteur die behalve poëzie, romans en verhalen ook toneelstukken en essays (over o.a. jazz, literatuur, schilderkunst en fotografie) schreef. Daarnaast heeft Bernlef veel poëzie vertaald van Zweedse en Engelstalige dichters.
In het jaar dat Hersenschimmen verscheen ontving hij de Constantijn Huygens-prijs voor zijn hele oeuvre, tien jaar later voor zijn poëzie de P.C. Hooft-prijs. In 1987 was hij de winnaar van de eerste AKO Literatuur Prijs met zijn roman Publiek geheim. In 2008 schreef hij het Boekenweekgeschenk, de novelle De pianoman.
Bernlef overleed op 29 oktober 2012. Na zijn dood verschenen nog diverse boeken die hij al grotendeels voltooid had, onder andere de romans Onbewaakt ogenblik en Een onschuldig meisje.
Een uitgebreidere biografie van Bernlef vind je op de website van de Koninklijke Bibliotheek.
Verder lezen
Tips op Lezen voor de Lijst
Hersenschimmen is op de website Lezen voor de lijst ingedeeld bij niveau 3. Op de pagina bij het boek vind je de volgende suggesties voor verder lezen:
Kristien Hemmerechts – Donderdagmiddag. Halfvier. (Niveau 3)
Margriet de Moor – De verdronkene (Niveau 4)
Bernlef – Eclips (Niveau 3)
Jacoba van Velde – De grote zaal (Niveau 4)
Tips voor verder lezen van Jörgen Apperloo
Daan Heerma van Voss – De vergeting
Bernlef – Help me herinneren
Hella S. Haasse - Sleuteloog
Leestips Dementie in romans
De Hebban Crew stelde een lijst samen van romans en verhalen over dementie.
Leestips Bernlef
Publiek geheim (1987) is de eerste roman die Bernlef publiceerde na Hersenschimmen. Hij won er de eerste AKO Literatuurprijs mee. In een communistisch Oost-Europees land (dat op Hongarije lijkt) wordt een documentaire over een oudere schrijver door de geheime dienst omgebouwd tot partijpropaganda. Een jonge vrouw die als productie-assistente bij het maken van de film betrokken was, kan deze aanslag op de werkelijkheid niet verkroppen en zij maakt met het resterende beeldmateriaal een alternatieve film.
De Boekenweeknovelle De pianoman (2008) baseerde Bernlef op een ware geschiedenis: in het Engelse Sheerness dook een man op die niet kon of wilde praten en bij niemand bekend was, maar wel goed piano bleek te kunnen spelen.
Het boek en jij
1. In de (overigens overwegend positieve) recensies van Hersenschimmen uit de tijd van verschijnen is soms kritiek te lezen op Bernlefs beschrijving van het dementieproces, met name waar het gaat om de snelheid waarin het zich voltrekt. In hoeverre geeft het boek voor jou een geloofwaardige weergave van een dementieproces? Is het geloofwaardig zijn voor jou bepalend voor je waardering van de roman? Waarom wel of niet?
2. Wat dragen de locatie en de weersomstandigheden bij aan (de thematiek van) de roman?
3. Op het YouTube-kanaal Lees mij vind je onderstaande animatie van Coralie Vogelaar. Vind je dit een geslaagde impressie van het boek? Waarom wel of niet?
4. In een interview met het tijdschrift Boek-delen (juni 2010) toont Bernlef zich verbaasd over het feit dat Hersenschimmen veel gelezen wordt door scholieren: ‘Ik dacht, wie wil er op zijn zeventiende een boek over dementie lezen.’ Heb jij een verklaring hiervoor? Wat is/was voor jou een reden om Hersenschimmen te lezen?
5. Wat voor man is Maarten vroeger geweest denk je? Welk beeld heb je van hem gekregen?
6. Wat wordt er duidelijk over de achtergrond van het personage Karl Simic? Hoe verklaar je zijn zelfmoord?
7. Veel boeken over dementie zijn geschreven vanuit het perspectief van naasten/mantelzorgers. In hoeverre geeft het van binnenuit geschreven Hersenschimmen een beeld van de manier waarop Maartens vrouw Vera de situatie ervaart?
8. Het laatste gedeelte van de roman bestaat uit fragmenten. Hoe heb je het lezen van deze pagina’s ervaren?
