Hebban Leesdossier: De donkere kamer van Damokles
Het verhaal
Nadat zijn vader door zijn moeder is omgebracht, komt Henri Osewoudt al op jonge leeftijd in huis bij zijn oom in Amsterdam. Zes jaar later trouwt hij met diens dochter, zijn oudere nicht Ria. Ze zetten de sigarenwinkel van Osewoudts ouders in Voorschoten voort. Op 10 mei 1940 verschijnt de Nederlandse luitenant Dorbeck, die uiterlijk veel op Osewoudt lijkt, in de winkel. Hij geeft hem een fotorolletje om te ontwikkelen en draagt hem enige tijd later op mee te doen aan een liquidatie in Haarlem.
Pas tegen het eind van de oorlog, in 1944, hoort Osewoudt opnieuw van Dorbeck. Vanaf dat moment raakt hij door diens opdrachten verzeild in de ene na de andere gevaarlijke situatie. Osewoudt doodt diverse mensen, wordt gevangen genomen door de Duitsers en weer bevrijd en vlucht ten slotte, vermomd als verpleegster, naar het al bevrijde Brabant. Daar wordt hij gearresteerd vanwege landverraad.
Gedurende diverse verhoren die volgen, tracht hij zijn onschuld aan te tonen, daarbij voortdurend verwijzend naar Dorbeck en diens opdrachten. Maar alle bewijzen die hij denkt te hebben voor zijn verhaal blijken anders uitgelegd te kunnen worden en Dorbeck is onvindbaar. Heeft hij ooit bestaan?
Dubbelgangersmotief
De donkere kamer van Damokles kun je lezen als een spannende oorlogsroman. Maar het is ook een psychologische roman rond het thema ‘identiteit’ en een ideeënroman die Hermans’ wereldbeeld uitdraagt van de mens die leeft in een onkenbare werkelijkheid, waarin chaos overheerst. Samenhang die de mens denkt te ontwaren, berust op toeval en misverstand. De chaotische oorlogsjaren, waarin vragen rond goed en fout voortdurend gesteld worden en antwoorden niet eenduidig zijn te geven, vormen een passende illustratie van die overtuiging. Het dubbelgangersmotief dat in de roman natuurlijk overduidelijk aanwezig is, ondersteunt de psychologische thematiek en de uitwerking van de gedachten over de chaotische wereld waarin de mens vergeefs zoekend naar samenhang rondtast.
Het dubbelgangersmotief is een ‘klassiek’ literair motief dat niet alleen betrekking heeft op uiterlijke gelijkenis (denk aan alle verhalen rond tweelingen en de verwarring die zij kunnen zaaien), maar in psychologische zin juist vaak op tegenpolen. In het geval van De donkere kamer van Damokles is het contrast duidelijk: Osewoudt ziet Dorbeck vooral als iemand die hij zou willen zijn: een moedige, doortastende man. En de (voor Osewoudt levensbepalende) bevestiging van het bestaan van Dorbeck is in de chaotische oorlogstijd niet te geven, hetgeen zijn ondergang betekent.
Het laat de lezer achter met de vraag of Dorbeck heeft bestaan of dat Osewoudt (door zijn familiegeschiedenis, door de oorlogsomstandigheden?) is doorgedraaid en hallucineert. En uiteindelijk, Hermans wereldbeeld indachtig, kun je stellen dat het antwoord op die vraag er eigenlijk niet toe doet.
YouTube
Vlogboek van Jörgen Apperloo over o.a. De donkere kamer van Damokles.
Over de auteur
Willem Frederik Hermans (Amsterdam, 1 september 1921-Utrecht, 27 april 1995) behoort met Gerard Reve, Harry Mulisch, Hella S. Haasse en Jan Wolkers tot de bekendste auteurs in de naoorlogse Nederlandse literatuur. En net als de drie genoemde mannelijke schrijvers was ook hij een omstreden figuur, zowel vanwege zijn literaire werk als vanwege uitspraken die hij deed en standpunten die hij innam bij openbare gelegenheden en in interviews.
Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog publiceerde hij zijn eerste werk (onder andere detectives onder het pseudoniem Fjodor Klondyke), in 1947 verscheen zijn eerste roman, getiteld Conserve. In de jaren nadien volgden in hoog tempo romans, novellen, essays en verhalen. In 1958 verscheen De donkere kamer van Damokles, met Nooit meer slapen zijn bekendste roman.
In 1958 werd Hermans ook benoemd tot lector in de fysische geografie aan de Universiteit van Groningen. Daar kreeg hij het in de loop der tijd zodanig met collega’s aan de stok dat hij in 1973 ontslag nam en vertrok naar Parijs. In de latere romans Onder professoren (1975) en Uit talloos veel miljoenen (1981) schreef hij venijnig over het universitaire leven. Bekende titels uit de laatste jaren van zijn leven zijn de ‘Parijse roman’ Au pair (1989) en het Boekenweekgeschenk In de mist van het schimmenrijk (1993, nadien verschenen onder de titel Madelon in de mist van het schimmenrijk). Kort na zijn overlijden in 1995 verscheen nog de roman Ruisend gruis.
In 2005 is een begin gemaakt met de uitgave van Hermans’ Volledige werken, die 24 delen zullen beslaan. Daarin is ook plaats ingeruimd voor zijn beeldend werk. De fotografie speelt niet alleen een belangrijke rol in romans als De donkere kamer van Damokles en Nooit meer slapen, Hermans was ook zelf een enthousiast fotograaf. Het leven van Hermans is uitgebreid beschreven in de biografie die Willem Otterspeer in twee delen publiceerde (De mislukkingskunstenaar, 2013 en De zanger van de wrok, 2015). Dat ook die biografie weer aanleiding gaf tot veel discussie is alleen maar passend te noemen.
Het boek en jij
1. Je kunt De donkere kamer van Damokles lezen als een spannend boek over de oorlog, als een psychologische roman en als een roman waarin een bepaald wereldbeeld tot uitdrukking wordt gebracht. Hoe heb jij het vooral gelezen, welk aspect waardeer je vooral?
2. Deze roman geldt als een klassieker in de naoorlogse Nederlandse literatuur. Het boek verscheen ruim zestig jaar geleden. In hoeverre vind je het al of niet gedateerd?
3. Welke rol speelt fotografie in de roman?
4. Hermans vermeldt regelmatig de trams die door Voorschoten rijden en de tramrails die gedurende een korte afstand samenvallen. In hoeverre geef je hieraan een betekenis in relatie tot de thematiek?
5. In 1963 verfilmde regisseur Fons Rademakers de roman onder de titel Als twee druppels water. Het slot van de film (die lange tijd niet vertoond werd omdat biermagnaat Alfred Heineken de rechten bezat en dat verbood) suggereert een ondubbelzinnig bevestigend antwoord op de vraag of Dorbeck bestaat. Is een duidelijk antwoord op die vraag van belang voor jouw waardering van het verhaal of juist niet?
6. In hoeverre heeft Osewoudts uiterlijk (een hoge stem, geen baardgroei, een meisjesgezicht) hem gemaakt tot wat hij is?
7. Hoewel de roman bij verschijnen in 1958 direct veel waardering kreeg, was er ook kritiek. Zo zou Hermans het Nederlandse verzet tijdens de oorlog belachelijk maken. Hoe denk jij hierover?
8. In 2012 was De donkere kamer van Damokles het actieboek van de campagne Nederland Leest, waarbij bibliotheken het boek gratis uitdeelden en op veel plaatsen in het land mensen met elkaar in gesprek gingen over de roman. De CPNB, die de campagne organiseert, bracht toen een leesgids uit met veel informatie in woord en beeld en een aantal discussievragen.
Meer vragen en opdrachten vind je ook bij Lezen voor de lijst op de website van de bibliotheken.
YouTube
Trailer van de toneelbewerking van de roman die in 2014 in het theater te zien was.
Achtergronden
1. Meer over De donkere kamer van Damokles op de website Literatuurgeschiedenis.nl.
2. In 1996 publiceerde René Marres het boekje Over de interpretatie van De donkere kamer van Damokles. Je kunt het raadplegen via de DBNL, de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren.
3. Op de website Willem Frederik Hermans Volledige Werken vind je onder andere alles over de publicatiegeschiedenis van de roman. Ook bij het Literatuurmuseum vind je een verhaal over het ontstaan van De donkere kamer van Damokles. Daar vind je ook meer over leven en werk van Willem Frederik Hermans.
4. YouTube: Nederland Leest Live (ruim 60 minuten): Arjen Lubach praat met scholieren en met schrijver Ernest van der Kwast en recensent Pieter Steinz over De donkere kamer van Damokles.
5. Op Vimeo vind je een video van het Huygens Instituut over het ontstaan van De donkere kamer van Damokles.
6. De donkere kamer van Damokles op Hebban.
Verder lezen
Hermans en de Tweede Wereldoorlog
Collaboratie en verzet in de Nederlandse literatuur
Dubbelgangers
Wie is De Leesclubassistent?
Frank Hockx verzorgt de informatie op De Leesclubassistent. Hij was van 2001 tot 2016 hoofdredacteur van Boek-delen, het tijdschrift voor leesclubs. Daarnaast was hij jarenlang hoofdredacteur van de databanken LiteRom (literaire recensies uit dag- en weekbladen) en Uittrekselbank (de naam spreekt voor zichzelf), die in alle Nederlandse bibliotheken beschikbaar zijn. Bij de vrijwilligersorganisatie Senia (www.senia.nl) werkt hij mee aan de 'ontmoetingen rond cultuur' die deze stichting organiseert door mensen bijeen te brengen in leesclubs en muziekluistergroepen en tijdens culturele excursies. Daarnaast werkt hij mee aan Boekenpost, het tijdschrift voor alle boekenliefhebbers dat ook veel informatie biedt voor leesclubs, en Boekblad, het vakblad voor boekhandel en uitgeverij.
Leesdossiers-kanaal
Frank Hockx is De Leesclubassistent. Via dit kanaal helpt hij lezers boeken te vinden die uitermate geschikt zijn voor leesclubs én gidst hij scholieren door de wereld van het Lezen voor de Lijst door middel van uitgebreide leesdossiers over populaire romans.
