Hebban Leesdossier: Het bittere kruid (1957)

Het verhaal

‘Ik had altijd gedacht dat er met ons niets zou gebeuren. Ik kon me dan ook eerst niet voorstellen dat het waar was. Toen die morgen het telegram uit Amsterdam kwam, was mijn eerste gedachte: iemand moet zich vergist hebben. Maar dat was niet zo.’

Zo begint het zesde hoofdstuk van Het bittere kruid, dat de titel ‘Het gebeurde’ heeft. De dreiging die je als lezer al vijf hoofdstukken voelt, wordt dan concreet: bij een van de eerste razzia’s in Amsterdam zijn de zus en zwager van de ik-figuur opgepakt. Die ik-figuur mag in dit geval wel op een lijn gesteld worden met de auteur, die als enige van haar familie de Jodenvervolging overleefde. Het betekent overigens niet dat alles in het boek letterlijk zo gebeurd is: Marga Minco publiceerde haar ‘kleine kroniek’ pas twaalf jaar na de oorlog, nadat ze een vorm en stijl had gevonden om haar herinneringen gestalte te geven.

Het bittere kruid bestaat uit 21 zeer korte hoofdstukken en een epiloog die enige tijd na de oorlog speelt. Samen vormen ze een van de meest indrukwekkende boeken over de Jodenvervolging in de Nederlandse literatuur. Dit jaar verscheen de 56ste druk van een boek dat met recht een klassieker mag heten.

Verfilming

In 1985 werd het boek verfilmd door regisseur Kees van Oostrum. Dat leidde tot een flinke rel omdat Marga Minco zeer ontevreden was over het resultaat, met name over het feit dat in de film de hoofdfiguur bevriend is met een meisje uit een NSB-gezin. De schrijfster stapte naar de rechter. Die oordeelde dat de film wel onder de titel Het bittere kruid mocht worden uitgebracht, maar vertoond moest worden met een verklaring van Minco aan het begin. Deze luidde: ‘De relatie in deze film van de hoofdpersoon Sara met leden van een NSB-gezin wijs ik af als strijdig met de geest van mijn boek Het bittere kruid en mijn persoonlijke ervaringen in de Tweede Wereldoorlog.’

Een fluisterende kroniek

‘Marga Minco bewijst weer eens, voor wie het nog niet weten mocht, dat kleine woorden groot kunnen zijn.’ Zo besloot de destijds bekende criticus J. Greshoff in 1957 zijn bespreking van Het bittere kruid in de krant Het Vaderland. En de recensent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant sprak van een ‘over het verdriet alleen maar fluisterende kroniek’.

Het is opvallend hoe sober Minco schrijft over afschuwelijke gebeurtenissen die zo bepalend geweest zijn in haar leven. Haar zinnen zijn kort, het woordgebruik is eenvoudig en emoties worden vooral uitgedrukt door wat niet gezegd wordt. Zoals het een kroniek betaamt, vormen de hoofdstukken, of schetsen, vooral een registratie van gebeurtenissen. De dialogen die er zijn bieden weinig ruimte aan gevoelens van angst, verdriet of woede hoewel je je als lezer steeds bewust bent van het feit dat die gevoelens er (moeten) zijn.

LEES VERDER / Eveline Aendekerk: 'Boeken lopen als een rode draad door mijn leven'

Ongezuurd brood en bittere kruiden

De titel Het bittere kruid is ook de titel van het eerste hoofdstuk nadat de ouders van de ik-figuur zijn opgepakt en zij haar toevlucht heeft gezocht bij haar broer Dave en schoonzus Lotte die onder valse naam een kamer huren in Utrecht. Als ze daar te horen krijgen dat ze moeten vertrekken, zegt Dave: ‘Er staan nog genoeg deuren voor ons open’.

Die uitspraak roept bij de ik-figuur de herinnering op aan de viering van Sederavond, de avond aan het begin van het joodse Pesachfeest, waarop de uittocht van het joodse volk uit Egypte herdacht wordt en een feestelijke maaltijd wordt genuttigd. Zij mocht dan de deur open zetten, ten teken dat een vermoeide vreemdeling welkom was aan tafel. Bij de sedermaaltijd worden ongezuurde broden en bittere kruiden gegeten, de laatste symboliseren de onderdrukking van de joden in Egypte. De link met de in het boek beschreven gebeurtenissen is daarmee duidelijk. Gebeurtenissen die uiteraard ook een zeer bittere smaak hebben achtergelaten.

YouTube

In deze aflevering van zijn serie Vlogboek bespreekt Jörgen Apperloo onder andere Het bittere kruid (vanaf 4 minuten en 5 seconden).

‘Het is mijn thema’

‘Ik kom altijd weer op die periode ‘40-’45 terug, ik wil het vaak niet, maar die jaren hebben mij het hevigst aangegrepen.’

Marga Minco is op 31 maart 1920 geboren in Breda (Ginneken). Haar ouders gaven haar de voornaam Sara, maar ze werd vaak Selma genoemd. De naam Marga was een van haar schuilnamen toen ze in de Tweede Wereldoorlog moest onderduiken en aan die naam raakte ze zo gehecht dat ze die als schrijfster is blijven gebruiken. Begin 1938 ging Minco werken bij de Bredasche Courant, maar vrijwel direct na het begin van de oorlog werd ze ontslagen, omdat ze joods was. Ze had toen al de journalist en schrijver Bert Voeten leren kennen, met wie ze in 1944 in Amsterdam ging wonen. Ze kregen samen twee dochters.

Begin jaren vijftig schreef Minco verhalen voor onder andere Het Parool en het satirisch tijdschrift Mandril. In 1955 begon ze aan wat uiteindelijk Het bittere kruid zou worden, nog steeds haar meest succesvolle boek. Bekende titels van latere boeken zijn de roman Een leeg huis (1966), de novellen De val (1983) en De glazen brug (in 1986 verschenen als Boekenweekgeschenk) en de roman Nagelaten dagen (1997).

In 2015 verscheen een keuze uit haar werk onder de titel Na de sterren, waarin ook de verhalen voor kinderen vertegenwoordigd waren die ze schreef in de jaren zestig en waarin het haar wel lukte om weg te blijven bij de oorlog.

Verder lezen

Meer Marga Minco

De val

Frieda Borgstein heeft door toeval de oorlog overleefd omdat ze net boven in huis was toen haar man en kinderen werden weggevoerd. Haar leven lang heeft ze gedacht dat er verraad in het spel was: ze stonden te wachten op de verzetsman die hen in veiligheid zou brengen. Nu is ze in de tachtig en komt ze door dom toeval/noodlot om het leven. Ze zal nooit weten dat er van verraad destijds geen sprake is geweest.

Meer over de Jodenvervolging in de Nederlandse literatuur

J. Presser – De nacht der Girondijnen

In het jaar dat Het bittere kruid verscheen (1957) was deze novelle van Jacques Presser het Boekenweekgeschenk. Een Portugese jood wordt in kamp Wester­bork aangesteld als mede­werker van de ordedienst. Vanuit die functie wordt hij gedwon­gen medeplichtig aan het selecteren van joden voor de weke­lijkse transporten naar concentratiekam­pen als Auschwitz en Sobibor. Wanhoop en wroeging brengen hem tot een daad van verzet, met voor hemzelf fatale gevolgen.

Tips op Lezen voor de lijst

Het bittere kruid is op de website Lezen voor de lijst ingedeeld bij niveau 3. Op de pagina bij het boek vind je de volgende suggesties voor verder lezen (op niveau 4):

Het boek en jij

1. ‘Hier kan zoiets nooit gebeuren’ zegt de vader van de ik-figuur in het eerste hoofdstuk. De gezinsleden hebben lange tijd het gevoel dat het gevaar voor hen wel zal meevallen. Welk effect heeft dit op jou als lezer?
2. Marga Minco schrijft sober over heftige gebeurtenissen. Hoe heb je dat ervaren? Kun je scènes aangeven die jou bijzonder geraakt hebben? Wat maakt dat die scènes je bijblijven?
3. In het hoofdstuk ‘De foto’s’ weigert de ik-figuur zich te laten portretteren als het hele gezin naar de fotograaf is gegaan. Waarom wil ze dat niet denk je?
4. Op de website Lezen voor de lijst staat onder het kopje ‘Om over na te denken’ de vraag: ‘Zou jij op het belangrijkste moment in staat zijn je ouders in de steek te laten?’. Denk je dat er een antwoord te geven is op die vraag? Is er in Het bittere kruid sprake van een bewuste keuze?
5. ‘Ik begreep nu ook waarom mijn oom gezegd had er maar niet met tante over te praten’, schrijft de ik-figuur tegen het eind van de epiloog die enige tijd na de oorlog speelt. Wat begrijpt ze precies?
6. Op de website Why I Love This Book vertellen twee jongeren in een minuut hoe zij Het bittere kruid ervaren hebben. Als jij een minuut spreektijd zou krijgen om anderen over dit boek te vertellen, welke punten zou je dan benadrukken?
7. Ieder jaar herdenken we de gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. In hoeverre vind je dat belangrijk? Welke rol spelen verhalen over deze periode hierbij voor jou?
8. Zie je in onze tijd voorbeelden van vervolging van bevolkingsgroepen? Denk je dat bij ons iets dergelijks opnieuw kan gebeuren? Waarom wel of niet?

Meer informatie

1. 'Het bittere kruid en het Oude Testament'. Artikel van Jaap van Zweden uit Literatuur.
2. Uitleg over de titel van het boek in dit dossier van een Vlaamse leesclub.
3. Video: Marga Minco – de schaduw van de herinnering. Een VPRO-documentaire uit 2010 in de reeks Het uur van de wolf (lengte 53 minuten).
4. Video: NTR School TV: Schrijvers na de bevrijding: Marga Minco en Abel Herzberg met o.a. fragmenten uit een interview met Marga Minco kort na verschijnen van het boek en uit de film naar het boek.
5. Video: ‘Jong in oorlog’: Een aantal filmpjes waarin ooggetuigen vertellen over hun kindertijd in de Tweede Wereldoorlog. Hierbij zijn ook filmpjes over de Jodenvervolging en de vervolging van Roma en Sinti.

Lees hier alle afleveringen van het Hebban Leesdossier