Hebban voor schrijvers: clichés en valkuilen bij speculatieve fictie

Een van de grote kritiekpunten op fantasy vanuit andere literaire kringen, is dat fantasy van de clichés aan elkaar zou hangen. Nou komt dat natuurlijk wel voor, maar voordat je daar bovenop springt zou je je moeten afvragen of dat niet bij alle genres zo is. Zeer pregnant in de literatuur bijvoorbeeld. Hoeveel boeken en verhalen zijn er niet over het verwerken van een moeilijke jeugd? Of over een mislukte liefde? Of over een schrijver met writersblock? Het gaat om de uitwerking.

Van een clichématig gegeven is nog steeds een mooi boek te maken. Maar vaak is het rotzooi; in de fantasy, maar zeker ook in de literatuur. Het is dus beter om de valkuilen te vermijden.

Tolkienklonen (elfen, dwergen en queesten)

J.R.R. Tolkien en zijn magnum opus In de ban van de ring zijn voor velen, ook fantasyschrijvers, de standaard en de basis van het genre. Technisch gezien klopt dat niet helemaal, reeds lang voor Tolkien werd er fantasy geschreven, maar het feit dat dat nauwelijks bekend is, geeft aan hoe groot de impact van Tolkien was en is.

Dat brengt ook direct een groot risico voor de (beginnende) fantasyschrijver met zich mee. Het is makkelijk om elementen van Tolkiens wereld over te nemen en daar je eigen verhaal mee te maken. Natuurlijk kun je wel dwergen, elfen en queesten opvoeren, en het gebeurt ook vaak, maar de kunst is om het origineel te doen, niet als makkelijk maniertje. Als je een cliché herkent in je eigen verhaal, probeer er dan een originele draai aan te geven, of maak er helemaal iets anders van.

Profetieën en boerenjongens met een geheime afkomst

In clichéfantasyland struikel je over de voorspellingen en de jongens (en tegenwoordig ook wel meisjes) die voorbestemd zijn voor een grote toekomst, omdat ze afstammen van... vul maar in: koning, tovenaar, Jedi, halfgod.

Een verhaal dat opent op zo’n platgetreden pad maakt de vergezichten voor de lezer minder interessant. En dat is jammer, want jouw personage kan zonder die geheime afkomst ook (of juist) heel interessant zijn. En wie gelooft er eigenlijk nog in profetieën? Zorg dus dat je met een grote boog om deze valkuilen heen loopt, óf dat je er vol overgave inspringt en ze op hun kop zet, om de lezer te overdonderen.

Stijlvalkuilen: Infodump en As you know Bob

Omdat de wereld van je fantasyverhaal anders is dan onze eigen, is de verleiding groot om veel uit te leggen. Maar alsjeblieft: vermijd de infodump. Dit is een langdurige uiteenzetting, doorgaans aan het begin van het verhaal, van allerlei informatie over je wereld of figuren die de vaart uit het verhaal haalt en die de lezer op dat moment nog niet interesseert.

Het is geen oplossing om twee bijfiguren tegen elkaar te laten praten over dingen die ze al weten. Dat staat bekend als de As you know Bob: 'Zoals je weet, Bob, zijn we op een lange reis naar het zwarte fort.' 'Inderdaad, Jan, we gaan daar proberen de valse profeet te verslaan.'

Dat werkt niet, omdat normale mensen, ook in een fantasywereld (nog afgezien of ze Bob en Jan zouden heten), niet zo over hen bekende zaken zullen praten. Dit is enkel bedoeld om de lezer te informeren.

Zorg liever dat je de lezer bij z’n lurven grijpt en je verhaal in sleurt, voordat je in tussenzinnetjes, subtiele uitspraken en andere inzichten uitlegt hoe het zit.

Deus ex machina

Je kunt verkeerd beginnen, maar soms is het net zo erg om verkeerd te eindigen. Zeker in avontuurlijke fantasy wil het nog wel eens gebeuren dat de hoofdpersoon in een uitzichtloze situatie terecht komt. Een veelgebruikte, maar vrijwel nooit goed werkende oplossing daarvoor is de deus ex machina, waarbij de oplossing uit de lucht komt vallen, alsof god zelf ingrijpt.

Dit werkt niet goed, omdat de lezer zich opgelicht voelt: hij heeft een heel verhaal lang meegeleefd en nu wordt er van buiten de context van het verhaal een oplossing ingevlogen. Als er een grote omslag aan het einde van het verhaal komt, dan moet het kloppen met de rest van het verhaal. Je hoeft het niet minutieus voorspeld te hebben (zie ook het vorige punt), maar de lezer moet wel een 'ah, natuurlijk!'-gevoel hebben.

Mocht je dus in een situatie komen als schrijver dat je geen andere oplossing meer ziet dan een deus ex machina: stop! Ga bekijken hoe je de oplossing die je wilt toepassen toch binnen je verhaal kunt inbouwen. Dat vereist misschien (flink) wat herschrijven, maar je lezer zal je dankbaar zijn.

Mocht je nog niet helemaal weten in wat voor fantastisch subgenre je wilt gaan schrijven, dan heb je mazzel, want de volgende aflevering gaat precies daarover.

Klik hier voor deel 1 en deel 3.

Deze cursus - in enigszins andere vorm - is eerder verschenen in Schrijven Magazine.