Het bloedige plan van Graeme Macrae Burnet

De boomlange Schotse schrijver kreeg voor zijn debuutroman The Disappereance of Adèle Bedeau een prijs voor aanstormend talent. Maar het ‘echte’ werk begon bij de verschijning van zijn tweede roman Zijn bloedige plan toen hij de shortlist van de Man Booker Prize 2016 bereikte. Graeme Macrae Burnet heeft zijn werk ondergebracht bij Saraband, een uitgeverij gerund door twee werknemers: ‘In het verleden woonden mijn uitgever en ik bij elkaar in de buurt en wisselden we begroetingen uit als ze weer eens boeken verstuurde op het postkantoor.’  

Moordmemoires

Het idee voor Zijn bloedige plan ontstond dertig jaar geleden, toen Macrae Burnet studeerde aan de Universiteit van Glasgow. ‘Ik ontdekte het verhaal van een Franse boerenjongen die verantwoordelijk was voor de moord op drie leden uit een familie. Het bijzondere aan de zaak was dat hij een soort memoires achterliet die op bijna literaire wijze gepresenteerd werden. Het fascineerde me dat iemand die zulke gruwelijke daden heeft uitgevoerd op zo’n manier kon terugblikken op zijn leven.’  

In Zijn bloedige plan maakt de lezer kennis met Roderick Macrae, een zeventienjarige boerenzoon die een fataal plan voor de problemen in zijn omgeving bedenkt. Het arme gezin Macrae woont in een kleine boerderij met kale pachtpercelen en staat onder het strenge toezicht van opzichter Mackenzie die het niet laat om de familie te duperen. Het is 1869 maar een moord ten behoeve van wraak is van alle tijden. ‘Als setting koos ik het noorden van Schotland, de omgeving waar mijn moeder opgroeide. Ik ken het gebied goed maar deed wel grondig research naar de sociale hiërarchie in die tijd. Het is niet mijn streven om met mijn boeken mensen te onderwijzen maar deze achtergrondinformatie is nodig om je te identificeren met Roderick. De levensomstandigheden in die tijd waren verschrikkelijk, iets wat we ons tegenwoordig niet meer kunnen voorstellen.’  

Niet in een hokje te plaatsen

De roman van Graeme Macrae Burnet is niet gemakkelijk in een hokje te plaatsen; het bevat de memoires van een tiener, een pathologisch rapport van slachtoffers, getuigenissen van dorpelingen, een rechtbankverslag en een essay van een psycholoog. Bij de samenstelling van zijn boek werd Macrae Burnet dan ook uitgedaagd om alle informatie tot een pakkend geheel te verwerken. ‘Tijdens mijn research heb ik zelf ook verschillende leermomenten gehad, zo vond ik de geschiedenis over het pachten heel boeiend maar ook gruwelijk als je beseft wat die mensen dag in dag uit voor strijd moesten leveren.’  

Bijzonder is dat de schrijver in zijn fictieve verhaal een werkelijk bestaand persoon opvoert, de psycholoog James Bruce Thompson. ‘Artikelen van hem zijn nauwelijks meer te vinden, maar bevatten schokkende denkbeelden. In zijn optiek kunnen mensen ingedeeld worden naar een criminele klasse op basis van een aantal kenmerken, tegenwoordig is het simpelweg racisme om mensen zo te betitelen. Maar in mijn rol als romanschrijver was het een fantastische vondst dat deze wetenschapper leefde rond de tijdsperiode van mijn verhaal.’  

'Erfelijkheid kan niet de enige reden voor het plegen van misdaden zijn. De smerige lucht van een pauperbuurt, honger en een biotoop van algehele inmoraliteit wegen als factoren mee die ten grondslag kunnen liggen aan criminaliteit.'

(Zijn bloedige plan, bladzijde 192)

In de 19e eeuw ontwikkelde criminologie zich zeer rap en Thompson wandelde zijn eigen pad met theorieën die met een zekere arrogantie werden verspreid tegenover vakgenoten. ‘Het was echt leuk om me te verdiepen in zijn karakter omdat het ook humor toeliet, aangezien de gruwelijke daden een zwaar karakter hebben. Het wordt dan wel zwarte humor uiteraard.’  

Universeel

Met een verhaal gesitueerd in een klein dorp in Schotland en een historische achtergrond, weet de schrijver in ieder land gevoelens los te maken. ‘Het is bijzonder dat elke gemeenschap zich er op een andere manier in herkent. Zo sprak ik in Australië over de Aboriginals in relatie tot de koloniebewoners en in Estland over een vissersgemeenschap die toestemming moest vragen om met hun boten uit te varen. Indirect zijn er zoveel overeenkomsten met het persoonlijk referentiekader van mensen dat ze op hun eigen manier details uit het verhaal halen. De relatie tussen het boek en de lezer ontstaat en voor mij als schrijver is dat mooi om te zien.’  

Thema’s zoals machtsmisbruik, naleving van regels en dwang worden op een intrigerende wijze verweven in het verhaal. Macrae Burnet geeft toe dat hij beïnvloed is door Franz Kafka: ‘Zijn verhalen hebben zo’n krachtige uitwerking dat ze nog steeds een actueel karakter hebben omdat ze draaien om de individu versus de uitwerking van macht. In mijn boek probeerde ik dat ook te doen, niet dat ik mezelf nu per se met Kafka vergelijk,’ licht hij toe met een knipoog. ‘Het is de reden waarom deze verhalen de tand des tijds hebben doorstaan, omdat lezers er een weerklank in vinden.’ 

Een boek over een misdaad

Met een verhaal dat zich niet gemakkelijk in een hokje laat stoppen, is het een uitdaging om het onder te brengen in een genre. Met nu een thrillerprijs op zak, legt de Schot uit dat hij regelmatig discussieert over de betekenis van het woord ‘thriller’. ‘In mijn thuisland word ik er vaak naar gevraagd en dan antwoord ik dat ik een boek over een misdaad heb geschreven en niet een crime novel.’  

Thrillers bestaan vaak uit een formule die gevolgd wordt door een schrijver, maar het label thriller kwam pas op de proppen toen er een strategie voor de lancering van Zijn bloedige plan bepaald moest worden. 'Bij thriller denk ik onbewust aan achtervolgingen en heftige schietpartijen, niet de ingrediënten die je in mijn boek terugvindt,' aldus de schrijver.

Een onconventionele thriller die een thrillerprijs wint, Macrae Burnet vindt het bijzonder. ‘Niet veel thrillers beginnen met een voorwoord en hebben voetnoten, misschien creëer ik valse verwachtingen. Maar misdaad is zeker terug te vinden in mijn verhaal, maar niet op de manier die lezers gewend zijn.’    

In het hoofd van de moordenaar

Politieprocedures en angstaanjagende scènes zijn vaste elementen binnen een thriller, maar Macrae Burnet koos er bewust voor om zijn verhaal een psychologische karakterschets te laten zijn. Georges Simenon is een van zijn grote voorbeelden waardoor de keuze voor een whydunit snel gemaakt was. ‘Ik moest in het hoofd van Roderick kruipen, mij verplaatsen in zijn situatie en mijn taalgebruik aanpassen naar het tijdsbeeld.’  

Het was een confrontatie om het wraakelement op papier te zetten, iets waar de Schotse schrijver met gemengde gevoelens op terugkijkt: ‘Het was heftig, maar als schrijver ben ik met deze scènes niet op zoek naar sensatie. Gaandeweg leer ik nu dat ik mezelf niet moet censureren en vooral reflecteer op wat ik schrijf. Ik volgde het verhaal van Roderick in chronologische volgorde tijdens het schrijven, dus ik ontwikkelde mezelf met hem. En dan te bedenken dat na mijn eerste versie de moordscènes het meest overtuigend waren en ik de dialoog tussen Roderick en Flora moest aanscherpen, best verontrustend,’ en de schrijver grinnikt.  

Ontoerekeningsvatbaarheid is een van de pijlers in het verhaal, een vraag waar je als lezer ook mee speelt tijdens het lezen van Zijn bloedige plan. Was Roderick bewust van zijn daden of kan zijn advocaat zich beroepen op de instabiliteit van de psyche? ‘Als ik thrillers lees, ben ik juist geïnteresseerd in de ontwikkeling van personages, niet zozeer wie de dader is. Daarom vind ik het heel belangrijk dat de lezer bijna als een jurylid in de rechtszaak kan beslissen wat er die avond gebeurd is,’ concludeert Macrae Burnet.

(Auteursfoto in header: Jen Cunnion)

Zijn bloedige plan is verschenen bij uitgeverij Hollands Diep.