Het jasje #13 - Kijken door letters

In de beeldende kunst is het al eeuwen bekend: het bedriegen van het oog, oftewel de schildertechniek die bekend staat als trompe-l'oeil. Alle varianten hebben als doel de kijker op het verkeerde been te zetten en iets te laten ervaren dat niet in werkelijkheid bestaat. Dat komt vrijwel altijd neer op het weergeven van een vermeende ruimtelijkheid, de driedimensionaliteit van het platte vlak. De bekendste vorm van trompe-l'oeil is het zogenaamde doorkijkje, ooit toegepast als muurschildering of fresco om vanuit een gesloten ruimte naar buiten te kunnen kijken. Een geschilderd raam met daarachter een fraai landschap brengt de gefantaseerde buitenwereld naar binnen en de blik van de kijker naar een onbereikbaar universum.

Het boekomslag vormt een prima podium voor een samengesteld doorkijkje. Benodigdheden voor dit recept: een geschikte afbeelding en een stevige letter die voldoende oppervlakte heeft om, gevuld met beeld, overeind en dus leesbaar te blijven. De reden voor een dergelijk ontwerp is conceptueel – in de roman is sprake van een zoektocht, terugblik, visionaire beschouwing – of puur esthetisch waarbij de samenstelling zorgvuldig als vorm wordt gecomponeerd. In dat geval kan worden vastgesteld dat de ontwerper niet heeft kunnen kiezen tussen een typografische oplossing en een beeldomslag en deze beide werelden dan maar heeft samengesmolten tot een interessant mengsel.

De kijker/lezer moet doorlopend de ogen scherpstellen op één van de twee dimensies.

Dat trompe-l'oeil-effect op het omslag zorgt voor een toegevoegde waarde in de beleving ervan. De kijker/lezer moet doorlopend de ogen scherpstellen op één van de twee dimensies, waardoor nooit het totaalbeeld kan worden gezien. Een aardige oefening voor het oog: leest men de tekst dan blijft het beeld diffuus, probeert men het beeld te bekijken dan is de tekst een fragmentarisch rommeltje. Het beeld moet door het oog worden samengesteld uit losse onderdelen, dus is het zaak een sterke, eenduidige foto te nemen, liefst met zo min mogelijk details in vorm en kleur.

Op het omslag van de roman Wees onzichtbaar van Murat Isik komt dat probleem direct naar voren. De letterkeuze en -grootte is goed, er is voldoende ruimte voor de foto, maar het beeld is overvol aan informatie. Het terugblikkende verhaal over een opgroeiende Turkse jongen in de Amsterdamse Bijlmer wordt geïllustreerd met een fletse jeugdfoto die, naast het kenmerkende flatgebouw, een glimp van de jonge schrijver of hoofdpersoon laat zien. Ontwerper Roald Triebels heeft daarbij de auteursnaam 'uit de foto getild' en in kleur geaccentueerd om de leesbaarheid te verhogen. Deze overdaad aan informatie zorgt dat het oog van de kijker onrustig heen en weer blijft focussen; het omslag wordt eerder een moeizaam zoekplaatje dan een heldere aankondiging.

De Zuid-Afrikaanse roman Buys van schrijver Willem Anker laat een sterker ontwerp zien. Het historische verhaal over de nietsontziende vrijbuiter Coenraad de Buys wordt hier door ontwerper Roald Triebels verbeeld als een inkijkje in een wat geheimzinnige atmosfeer. De broeierige foto, een vrijwel monochrome kudde gnoes, is door zijn gelijkmatige structuur een geschikte ondergrond achter de klassieke typografie. Door de opvallende kleuring, in een slechts door vier letters gevormde titel en afgezet tegen het donkerblauwe fond, maakt dit tot een spannend omslag. Een mysterieuze wereld, vol dynamiek en opwaaiende stofwolken.

Schrijfster Karin Amatmoekrim heeft met Tenzij de vader een intiem portret geschreven, een zoektocht naar een vader die als levende legende in verhalen aanwezig is, maar door de dochter zichtbaar gemaakt moet worden. Dat levert een eenvoudig omslagontwerp op dat des te sterker de aandacht trekt. De ontwerpers van CMRB hebben de vader in zwart-wit achter de langerekte, schreefloze letters geplaatst. Met zijn ogen nog zichtbaar is dit een beeld dat door de beschouwer zonder moeite tot een eenheid wordt gemaakt. De grijsschakeringen zorgen voor een gevarieerde invulling van de lettervormen, die de vader als in een film langzaam zichtbaar maken. Precies zoals de schrijfster onder woorden brengt.