Het jasje #21 - Niet te lezen!

De dienende rol van de lettervorm is al eeuwenoud. Sinds de uitvinding van schrift en drukkunst zijn letters de belangrijkste informatiedragers en is de vorm ervan ondergeschikt aan hun vertegenwoordigende waarde. De vreemdgevormde tekentjes staan voor de klank in onze spraak, de communicatieve verbinding met de ander en tegelijkertijd voor de ontsluiting van kennis en de ervaring van lezen. Letters (en ook lettertoepassingen of typografie) willen niets anders dan begrepen worden en zijn gebaat bij een zo soepel mogelijke leesbaarheid.

Dat is de algemeen geldende gedachte: letters zijn van ons allemaal (de democratische insteek) en dienen dus vooral toegankelijk te zijn. Ontwerpers van boekomslagen gebruiken echter diezelfde letters als instrument uit hun 'trukendoos' om tot een onderscheidend ontwerp te komen. Boektitel en auteursnaam zijn een door de uitgever vast gegeven, maar kunnen ook gebruikt worden als uniek beeldmiddel in een vernieuwende compositie. De duizenden lettertypes die in ons digitale tijdperk in omloop zijn, nodigen uit om voor iedere ontwerpgedachte een bijpassend font te zoeken. Daarnaast wordt de ontwerper nogal eens uitgedaagd zelf een letter te ontwerpen, dan wel een bestaand letterfont zo om te vormen dat een 'eigen' beeld ontstaat.

Leesbaarheid duurt twee minuten

Het spanningsveld tussen typografisch ontwerp en leesbaarheid wordt goed zichtbaar aan de hand van de volgende persoonlijke ervaringen. Mijn doorgewinterde typografiedocent aan de kunstacademie had als credo: 'Leesbaarheid duurt twee minuten', waarmee hij bedoelde dat een lettercompositie in ongeveer twee minuten gelezen moet kunnen worden. Oftewel: de lezer wordt geacht wat moeite te doen om een tekst, ontwerp of boodschap te doorgronden. Aan de andere kant de reactie van een nogal behoudende uitgever, die bij het zien van een door mij verticaal geplaatste tekstregel uitriep: 'Dat wil ik niet op mijn boeken, dat vind ik achterlijk!'.

Het omslag van Een beschamende vertoning van de Chileense schrijfster Paulina Flores heeft enige momenten nodig om ontcijferd te kunnen worden. Toch is in de 'uitgestrooide' letterverzameling al snel een structuur te vinden die de titel leesbaar maakt. De ontwerper heeft besloten om het verhaal – een vluchtige jeugdherinnering vol schuld en onschuld die voor een grote verandering zorgt – in pure typografie te verbeelden. De felle, contrastrijke kleurcombinatie vormt in dit geval een goede bijdrage aan de leesbaarheid én aan de opvallendheid in de boekwinkel. Wat niet helpt is de letterkeuze: de dubbele lijnen en de hoekschaduwen maken dat de letters nog verwarrender overkomen dan dat de compositie als geheel al doet.

Erik Jan Harmens schrijft in het boek Door het licht  over zijn bijzondere ervaringen als ex-alcoholist. Verhelderende en confronterende bespiegelingen over nuchter-zijn en het blijvende gemis van de roes. Op het omslag is de auteursnaam en titel geplaatst als gezien door een lichtfilter. De letters zijn iets vetter aangezet en pas goed leesbaar op enige afstand. De vage weergave, lichterlijk irritant voor de ogen, zal ongetwijfeld met de gemoedstoestand van de schrijver te maken hebben: het heen en weer geslingerd worden tussen het verlangen naar verdoving en de zuiverheid van het heden. Een omslag zonder bevlogen ontwerpershand, maar met een intelligente diepgang die de (on)leesbaarheid volledig in dienst stelt van het onderwerp.

De nieuwste roman van Ali Smith wordt beschreven als onconventioneel en verleidelijk, zoals we van haar gewend zijn. Winter is het toneel van een kerstviering door een aantal uiteenlopende personages die wel en niet met elkaar verwant zijn. Hun onderlinge verhoudingen worden, mede door het uitgesproken jaargetijde, steeds scherper zichtbaar. Op het sobere omslag is die sfeer direct te proeven: ijzig en op het afstandelijke af. De afbeelding is winters in de overtreffende trap en de kraakheldere typografie dwarrelt in strakke letters als sneeuwvlokken naar beneden. Als de ogen van de beschouwer even gewend zijn aan de weergave – heen en weer flitsend – wordt de titel duidelijk. Simpel en doeltreffend, een subliem uitgevoerd ontwerp dat goed laat zien hoe letters niet alleen de leesbaarheid dienen, maar ook een meerwaarde in vormgeving kunnen hebben.