Het jasje #5 - Het aanzien van 1984

1984, de door George Orwell in 1948 geschreven onheilsroman, blijkt eens te meer van grote invloed te zijn op ons morele kompas. Sinds de door de nieuwe Amerikaanse president met veel bombarie verkondigde 'alternatieve feiten' – over de bezoekersaantallen tijdens zijn inauguratie – is de verkoop van 1984 weer fors gestegen. De laatste keer dat dit gebeurde was in 2013, toen klokkenluider Edward Snowden zijn onthullingen deed over de spionagepraktijken van de Amerikaanse geheime dienst NSA. Telkens als er gerommeld wordt door onze democratisch gekozen overheden, als de grenzen van invloed en bemoeienis dreigen te worden overschreden, komt Orwells dystopische toekomstbeeld weer binnen ons gezichtsveld. Noem het een ethisch handvest, opgepakt en omhooggehouden als we weer even wakkergeschud moeten worden.

Orwell wist met zijn roman een wereld van angst op te roepen aan de vooravond van de Koude Oorlog. Zijn hoofdpersoon Winston Smith, onderdeel van het totalitaire systeem als partijmedewerker op het Ministerie van Waarheid, trekt de almacht van de staat in twijfel én begint een verboden liefdesaffaire met de mooie Julia. Door het wakende oog van 'Big Brother' worden ze ontmaskerd en overgeleverd aan de grillen van het regime. Winston wordt gemarteld – de lugubere scène met de ratten – en gehersenspoeld en is aan het slot een gebroken man: met harde hand gevormd om verder als kritiekloos burger zijn lot te ondergaan.

Er zijn tientallen edities van 1984 gemaakt en de roman werd al snel in verschillende talen uitgebracht. De omslagen tonen vrijwel allemaal een typografische oplossing met een al dan niet abstracte verwijzing naar 'het oog'. Naast de reguliere Engelstalige uitgave kwam Signet Books al in 1950 met een goedkope paperback-uitgave die, in de stijl van de toenmalige pockets, van een geïllustreerd omslag werd voorzien. De realistische afbeelding is gemaakt door Alan Harmon, een volgeling van de grote Signet-schilder James Avati. Om een zo groot mogelijk publiek te bereiken – en literatuur onder de mensen te brengen – bestond de huisstijl van Signet uit het afbeelden van 'sensueel drama'. Of het nu om Dostojewski's Crime and Punishment ging of om de nieuwste detective van Mickey Spillane, het beeld bevatte altijd een schaarsgeklede vrouw in een dramatische situatie. Voor 1984 werd de nadruk gelegd op de geheime verhouding tussen Winston en Julia, het steelse blikken uitwisselende liefdespaar. Het is een Hunger Games-achtige atmosfeer: strenge bewakers, lijdzame burgers en een Big Brother die overal aanwezig is. Op de achtergrond zijn de 'alternatieve feiten' – de zogenaamde 'Newspeak' – te zien in de in steen uitgehouwen begrippen 'war is peace - freedom is slavery - ignorance is strenght'.

In het titeljaar 1984 bracht De Arbeiderspers een Nederlandse editie op de markt die een volledig andere insteek had. Het sensuele drama is verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor de werkelijke tragedie die Orwell voor ogen stond. In een kleurloze illustratie toont tekenaar Peter Vos de opgepakte Winston Smith in zijn gevangeniscel. De uitgemergelde man zit, na de gruwelijke beproevingen die hij heeft moeten ondergaan, ineengezakt op een bank en lijkt nog nauwelijks leven in zich te hebben. Waar Alan Harmon zijn enigszins luchtige en hoopvolle visie liet zien, met krachtige en goeduitziende jonge mensen rondom het liefdesthema, heeft Peter Vos gekozen voor de totale wanhoop. Hier is de menselijkheid teruggebracht tot een hoopje ellende en blijft alleen het moeizame overleven over.

In 2013, het Snowden-jaar, komt De Arbeiderspers met een nieuwe uitgave van de oude vertaling van Tinke Davids. Voor het omslag heeft ontwerper Nico Richter een grafische afbeelding gebruikt, een groot hoofd dat rondom door zwarte handen wordt geïnfiltreerd. Als we de Pietje Bell-connectie even uit ons hoofd zetten, levert het een sterk beeld op: een originele variatie op het alziende oog van Big Brother. De composite wordt nog krachtiger door de kruisvormige plaatsing van de vette typografie, waardoor het centrum van het beeld extra benadrukt wordt.  

Het is 2017. De Arbeiderspers brengt een herdruk van 1984 uit met het omslag van de 2013-editie. De binnenzijde spreekt van een 53ste druk. Voor de zoveelste keer worden we wakkergeschud.