Hot or Not? 'Memoires van een ijsbeer' van Yoko Tawada

Yoko Tawada (1960) groeide op in Japan, maar verhuisde op haar tweeëntwintigste naar Duitsland. Haar romans, verhalen, toneelstukken, poëzie en essays schrijft ze zowel in het Japans als in het Duits. Memoires van een ijsbeer is de door Gerrit Bussink vertaalde editie van haar succesroman Etüden im Schnee. In dit boek vertellen drie generaties van getalenteerde en wereldberoemde circusartiesten en schrijvers - die toevallig ijsberen zijn - hun verhaal. De grootmoeder, een voormalig circusartieste, schrijft per ongeluk een zeer succesvolle autobiografie in de Sovjet-Unie, maar vlucht via West-Duitsland naar Canada omdat het daar zo lekker koud is. Haar dochter Tosca vertrekt juist weer naar de DDR en wordt een wereldster in het circus daar. Als haar zoon Knut wordt geboren, laat ze de zorg voor hem over aan mensen in de dierentuin. Knut heeft een prima leven, totdat zijn verzorger Matthias verdwijnt…

Prachtige literaire kleinood

‘Een gedurfd en grandioos koorddansnummer’, schreef de Westdeutscher Rundfunk over Etüden im Schnee. Ook The New York Times was lovend over Tawada’s schrijfkunsten: ‘Een auteur met diepe empathie. Haar taal is een personage op zich.’ Juliette van Wersch, Uitgever van Signatuur, sluit zich volledig aan bij deze woorden. Zij wijdde zelfs een brief aan de toekomstige lezers van Memoires van een ijsbeer:

Beste lezer,

Het gebeurt niet vaak dat ik zo onder de indruk ben van een boek dat ik het iedereen persoonlijk in de handen wil drukken. Maar Memoires van een ijsbeer van Yoko Tawada is er zo een. Graag vraag ik je aandacht voor deze prachtige literaire kleinood dat we in januari uitgeven. Een roman over hoe we kijken naar ‘de ander’ zoals ik nog niet eerder heb gelezen.

Door de ogen van drie generaties ijsberen vertelt Tawada een kafkaësk verhaal over wie we zijn, wat ons definieert en onderscheidt (onze huidskleur, taal, cultuur, status?) en waar we ons thuis voelen. Juist door het onverwachte perspectief zien we menselijkheid het duidelijkst. Als iemand mij zou vragen om de mensheid en haar ‘systemen’ (communisme, kapitalisme, democratie, wij-zijgevoel, media, individualiteit vs. de groep, kunst, literatuur etc.) uit te leggen, zou ik meteen deze roman aanbevelen.

Het eerste deel wordt verteld door de grootmoeder, een voormalig circusartieste in de Sovjet-Unie die per ongeluk een zeer succesvolle autobiografie schrijft. Ze vlucht voor de autoriteiten via West-Duitsland naar Canada, waar het klimaat ook meteen een stuk beter voor haar is.

Tawada’s droge humor, intelligente observaties, prachtige taalgebruik en grote empathie maken dit een bijzonder, maar ook zeer leesbaar boek dat je doet glimlachen, verwonderen en nadenken.

Ik hoop dat dit ook voor jullie geldt.

Hartelijke groet,

Juliette van Wersch
Uitgever Signatuur

De boekverkopers

Afgaand op de enthousiaste woorden van de uitgever en de internationale media, belooft Memoires van een ijsbeer een roman te zijn die we niet mogen missen. We vroegen vijf boekverkopers uit ons panel om het boek alvast te lezen. Is dit echt een must read? Zal deze roman een prominente plek krijgen in de etalages van boekverkopers Chris Haak, Fons Plukker, Chris van Dongen, Gerry Hameetman en Ro van Doesburg? Kortom: Is Memoires van een ijsbeer Hot or Not?

Beetje vreemd, maar wel lekker

‘Ga ik nou echt de verhalen van drie generaties ijsberen volgen?’, vroeg Chris van Dongen zich af voordat hij aan Memoires van een ijsbeer begon. ‘Ja, en hoe!’ Hij was direct onder de indruk van Tawada’s schrijfstijl, die volgens hem ‘prachtig en trefzeker is, waardoor ze je moeiteloos meeneemt in dit bizarre verhaal.’ Volgens Gerry is er ontzettend veel te vertellen over deze roman. Zo ontdekte ze bijvoorbeeld dat Yoko Tawada de dochter is van een boekhandelaar in Tokyo, een gegeven dat het boek voor haar extra betekenis gaf.

Drie delen

Zoals de uitgever in haar brief schrijft bestaat Memoires van een ijsbeer uit drie delen. In het eerste deel volg je de grootmoeder, in het tweede deel de moeder en het derde en laatste deel is gewijd aan zoon Knut. ‘Van de Koude Oorlog tot het heden, Tawada weet niet alleen te overtuigen in de interacties tussen menselijke hoofdpersonen en de ijsberen die de echte hoofdpersonen van het boek zijn, ze schetst daarnaast ook een prachtig beeld van het leven in drie tijdvakken’, aldus Chris van Dongen.

Maar welk deel van het boek is nou het meest overtuigend? Daarover zijn de meningen van de boekverkopers verdeeld. Chris Haak vond vooral het eerste deel briljant: ‘Het is compact en intelligent geschreven en nodigt uit tot nadenken. Een ijsbeer die een autobiografie schrijft klinkt bizar, maar het is ook verrassend en als je haar leert kennen is het zelfs aannemelijk.’ De daaropvolgende delen van het boek vond ze helaas niet zo geweldig als het begin. Voor Chris van Dongen was het tweede deel van de roman juist het allersterkst. ‘Hierin bereikt de zeer emotionele band tussen ijsbeer en mens op een niet sentimentele wijze een hoogtepunt!’ Gerry was vooral onder de indruk van het derde deel, dat om de memoires van Knut draait. ‘Dé Knut: de wereldberoemde Berlijnse dierentuinijsbeer, die hysterische mediahype en hartendief van het grote publiek.’ Knuts memoires vormen volgens Gerry verreweg het toegankelijkste deel van het boek. 

Kafkaësk

Chris Haak had van tevoren al gelezen dat Yoko Tawada beïnvloed is door Franz Kafka, en vond regelmatig verwijzingen naar diens werk in Memoires van een ijsbeer. ‘Het is vreemd maar toch geloofwaardig, filosofisch en politiek.’ Chris van Dongen voegt daaraan toe: ‘Een beetje een moderne fabel, een zedenschets en een prachtige verhandeling over de verhouding tussen mens en dier.’ Ook Gerry vond de surrealistische delen van het boek haast Kafkaësk vanwege de vage perspectieven en het bijzondere taalgebruik. Deze aspecten maakten het verhaal niet altijd eenvoudig te volgen. ‘Ik vroeg me weleens af, waar gaat dit verhaal heen en waarom lees ik dit?’, zegt Chris van Dongen, ‘maar Tawada grijpt je steeds bij de strot door haar menselijkheid en ook de zeer grappige droge opmerkingen waardoor je maar blijft doorlezen.’ Naar Fons’ mening hadden de Kafkaëske observaties door de ogen van een ijsbeer wel wat scherper gemogen om het verhaal spannender te maken.

Politiek opportunisme

Dat Yoko Tawada heeft gekozen voor een vertelperspectief vanuit drie ijsberen, lijkt volgens Ro vooral bedoeld om te laten doorvoelen hoe lastig het is om ‘anders’ te zijn, maar toch min of meer getolereerd te worden. ‘Het meest interessant vind ik nog dat de schrijfster naast het migrantenthema probeert aan te tonen dat minderheden de inzet kunnen zijn van politiek opportunisme.’ Chris Haak merkt daarbij op dat er naast het voormalig Oostblok, het IJzeren Gordijn en het communisme ‘ook veel aandacht voor mensen – en vooral dierenrechten is.’ Dat laatste viel ook Fons op. Na ongeveer 100 bladzijden ontdekte hij dat de schrijfster de grens opzoekt tussen mens en dier. ‘Dieren blijken gevoeliger en slimmer te zijn dan wij mensen denken’, aldus Chris Haak, ‘maar helaas zijn ze ook naïef en worden ze volop voorgelogen, uitgebuit en mishandeld.’

Doet denken aan…

Onwillekeurig doet Memoires van een ijsbeer Ro denken aan de Netflix film Bright, ‘waarin Will Smith met een ork en elfjes een postmodern, dystopisch, kijk-we-zijn-allemaal-echt-heel-anders pulpverhaal aan elkaar speelt met matige grappen.’ Die matige grappen ontbreken volgens Ro in Tawada’s roman. Fons voegt toe dat hij de de droge humor niet altijd kon plaatsen in de context van het verhaal. Hij vindt het sowieso moeilijk om het boek te plaatsen, het blijft volgens hem te veel bij oppervlakkige observaties. De verdieping van de drie ijsberen had wat hem betreft uitgebreider gemogen, maar de empathie die uit de roman spreekt kan hij wel waarderen.

Volgens Chris van Dongen is Memoires van een ijsbeer echt een aanrader voor wie weleens totaal iets anders wil lezen, én voor de liefhebbers van Vijftien honden van André Alexis, ook zo’n hoogstaande moderne fabel.'

Het oordeel: Not

De meningen - en daarmee ook de temperatuurverschillen- over Memoires van een ijsbeer lopen duidelijk nogal uiteen. Waar twee van de vijf boekverkopers zich volledig kunnen vinden in de lovende woorden van de uitgever en de buitenlandse media, zijn de overige boekverkopers een stuk minder enthousiast. Dit is het eindoordeel:

Chris van Dongen: ‘Een absoluut hoogstaand literair kunstje, en dat is in dit geval alleen maar positief!’
 

Gerry Hameetman: ‘Door het besef dat alles wat Knut memoreert écht gebeurd is, krijgt het boek een bijzondere lading. Zo zou ik het ook aanraden, al doe ik het boek dan verder ernstig tekort.’

  
 

Chris Haak: ‘Memoires van een ijsbeer is een klein boekje waar ik veel van verwachtte, maar dat ik helaas toch wat onevenwichtig vond en slechts gedeeltelijk geslaagd.’
 

Fons Plukker: ‘Yoko Tawada heeft een redelijk geslaagde poging gedaan om de lezer een verrassende en boeiende roman voor te schotelen, maar voor mij boeit het verhaal niet genoeg.’

Ro van Doesburg: ‘Al met al vind ik het te mager. Geef mij Murakami maar. Dan blijft er meer te raden over, meer te denken.’

Eerdere afleveringen van Hot or Not lees je hier.