Bizar dat Europa zulke ongekende catastrofes over zichzelf heeft afgeroepen

Echt wereldberoemd werd hij met het boek Keerpunten, waarin hij de tien beslissingen aanduidt die de loop van de Tweede Wereldoorlog hebben bepaald. Recentelijk verscheen een nog ambitieuzer boek, De afdaling in de hel. Europa 1914-1948, het eerste deel van het tweeluik waarin Kershaw de geschiedenis van Europa van 1914 tot heden behandelt.

Fascinatie voor Duitsland
Kershaw is kleiner dan de foto’s bij zijn publicaties doen vermoeden. Casual gekleed, maar desondanks klasse uitstralend. Een uitermate vriendelijke gentleman, makkelijk pratend over het onderwerp dat hem zo nauw aan het hart ligt: het slachthuis dat Europa was tijdens WO I en WO II en de wonderbaarlijke herrijzenis in de tweede helft van de twintigste eeuw. En dat voor een man die lange tijd voornamelijk geïnteresseerd was in de geschiedenis van de middeleeuwen. Kershaw: ‘Tijdens mijn studie werd er in Manchaster een afdeling van het Goethe instituut geopend. Ik ben toen Duits gaan leren om Duitse studieboeken over de middeleeuwen te kunnen lezen. Toen ik in 1972 een paar maanden in Duitsland ging wonen, kwam ik in München een oude man tegen die zei: "Jullie Engelsen zijn zo stom geweest. Als jullie met ons hadden samengewerkt, hadden we samen het bolsjewisme kunnen verslaan en de aarde kunnen regeren. Hij voegde er aan toe dat hij Joden luizen vond." Ik was geschokt, maar ik wilde wel weten waarom men tijdens WO II zo massaal het nazisme omarmde. Daarmee was de kiem gelegd voor mijn fascinatie voor de moderne geschiedenis.’

De mythe van Hitler
‘In 1975 ging ik voor het Bavaria Project van mijn mentor Martin Broszat opnieuw naar Duitsland om te onderzoeken wat de gewone mensen van Hitler vonden. Ik ontdekte dat het beeld dat de mensen van Hitler hebben volledig is gecreëerd door Joseph Goebbels en niets met de werkelijkheid te maken heeft. Zo deed Hitler zich voor als een gewone man terwijl hij op een gegeven moment multimiljonair was. Alles wat positief was, schreef hij aan zichzelf toe. Alles wat negatief was, schreef hij toe aan anderen. Ieder mens heeft goede en slechte eigenschappen, maar over Hitlers karakter, zijn doelstellingen en de manier waarop hij over mensen dacht is werkelijk niets positiefs te zeggen. Maar goed, alles wat ik toen heb geleerd over de sociale economie en het nazisme in Duitsland, vormde een goed basiskennis voor De afdaling in de hel. Al met al heeft het schrijven ruim 2½ jaar gekost.’

Complex
‘Ik denk dat dit project het meest complexe is waar ik ooit aan ben begonnen. Maar ik wilde dolgraag de eeuw waarin ik voor een groot deel geleefd heb analyseren en beschrijven. Ik heb de geschiedenis van Europa in de 20e eeuw uitgespreid over twee delen. Het eerste deel, De afdaling in de hel, behandelt de periode van 1914 tot 1949. Het tweede deel behandelt de periode erna tot op dit moment. Maar voor elke regel die ik opschrijf zijn er talloze gespecialiseerde boeken die diep ingaan op dat wat ik te melden heb. En om die ene regel te schrijven, heb ik wel al die boeken moeten lezen. De kern van mijn schrijfwerk is dat ik nieuwsgierig ben en research doe om dingen beter te begrijpen. Maar, met alle kennis van de wereld, blijft het bizar dat Europa zulke ongekende catastrofes over zichzelf heeft afgeroepen. En het is net zo verwonderlijk dat Europa de veerkracht heeft gehad om zichzelf weer op te richten na de gruwelijke en traumatiserende oorlogen die miljoenen mensen het leven hebben gekost.’

‘Met alle kennis van de wereld,
blijft het bizar dat Europa zulke
ongekende catastrofes over zichzelf
heeft afgeroepen.’ 

Aanleiding WO I
Er is veel geschreven over de aanleiding van WO I, waarbij meer dan 70 miljoen militairen werden gemobiliseerd. Kershaw heeft zijn eigen visie. ‘Je zou de moord op aartshertog Frans Ferdinand van Oostenrijk, de troonopvolger van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk, door een Bosnisch-Servische nationalist de directe aanleiding kunnen noemen. Oostenrijk was woedend en wilde Servië een ultimatum stellen, maar daar was het te zwak voor. Dat ze het uiteindelijk toch durfden, was omdat Duitsland, zonder er goed over na te denken, de Oostenrijkers had beloofd hen altijd onvoorwaardelijk te steunen. Uit voorzorg begonnen grote mogendheden als Rusland, Frankrijk en Engeland hun legers te mobiliseren. Toen ze elkaar snel daarna de oorlog verklaarden, was dat uit angst voor elkaar. Zeker is dat zonder de onvoorwaardelijke steun van Duitsland aan Oostenrijk er op dat moment geen oorlog was gekomen. De moord op Frans Ferdinand was niet echt de aanleiding. Er zijn in de geschiedenis zoveel koningen vermoord zonder dat dat gevolg had.’

Slachthuis
Kershaw. ‘De Eerste Wereldoorlog was één van de meest zinloze oorlogen ooit. Veel van de strijdende partijen rechtvaardigden de oorlog door te zeggen dat ze zich moesten verdedigen. Maar de meeste militairen hadden geen idee waarvoor ze vochten. Wel zagen ze hun kameraden bij bosjes sneuvelen. Ten gevolge van grote technologische ontwikkelingen op het gebied van wapens werden meer dan 9 miljoen soldaten gedood en werden een slordige 7 miljoen blijvend invalide. De grootste vergissing van alle landen was dat ze dachten dat het een korte oorlog zou worden en dat zijzelf als overwinnende partij uit de strijd zouden komen. Na afloop van de oorlog werd Duitsland als grote schuldige aangewezen en veroordeeld tot herstelbetalingen. Tot grote woede van veel Duitsers. En zij waren niet de enigen die boos waren. Bij de vredesbesprekingen in Versailles werden door de overwinnaars de grenzen van de landen opnieuw vastgesteld. De landen die grondgebied moesten inleveren waren razend. Er was dan wel vrede, maar er was minstens zoveel onvrede. Je zou dan ook kunnen zeggen dat de Eerste Wereldoorlog een aanloop was naar de Tweede Wereldoorlog.’

Strijd tussen ideologieën
Kershaw: ‘Na WO I was de internationale orde helemaal ver te zoeken. Fascisme, bolsjewisme en liberale democratie waren de nieuwe ideologieën die de volgende decennia steeds heftiger met elkaar botsten. Bovendien veroorzaakte de herinrichting, vastgelegd in Versailles, chauvinisme, nationalistisch rassensentiment en problemen tussen etnische groeperingen. Het was al met al de voedingsbodem voor een nieuwe wereldbrand. Met daarboven natuurlijk Hitler die een oorlogsmachine aan het opbouwen was die niet bedoeld was om aan de zijlijn te blijven wachten. Eigenlijk was een nieuwe oorlog vanaf het midden van de jaren dertig onontkoombaar. In mijn boek heb ik de ongekende verwoestingen en de Holocaust tijdens WO II beschreven, maar de nadruk ligt op het proberen te begrijpen van alle factoren die hebben geleid tot die periode van totale ontmenselijking en vernietiging van alle vormen van beschaving.’

Europa… deel 2
Momenteel is Kershaw bezig met het tweede deel van zijn ambitieuze geschiedschrijving van Europa. Kershaw: ‘Ik heb een derde van mijn nieuwe boek af en heb nog twee jaar nodig om het af te maken. Probleem is dat ik nooit eerder over deze periode heb geschreven. Het kost veel tijd om uit te zoeken welke vakliteratuur het meest betrouwbare beeld geeft van bepaalde deelfacetten. Wat moet ik lezen en wat niet? Ik moet vertrouwen op de research van anderen. Het tweede deel gaat over de Koude Oorlog, de Balkanoorlogen, en de houdbaarheid van systemen: de ineenstorting van het communisme, de gigantische problemen die het kapitalisme kent, de financiële crisis uit 2008, de bloedige opstanden in het Midden-Oosten en de eindeloze vluchtelingenstromen. En natuurlijk de problemen die Europa ondervindt door de globalisering. ‘

Hedendaagse problemen herkenbaar
‘Natuurlijk staat Europa er stukken beter voor dan in 1945. We hebben het geluk dat democratie zich inmiddels stevig genesteld heeft en dat het militairisme in Europa een veel minder grote rol speelt dan vroeger. Ook hebben we een totaal andere moraliteit dan in het verleden. Politiek gezien spelen racisme en antisemitisme geen rol meer. Dat zijn cruciale factoren. Er komen enorme problemen op ons af die volstrekt onvoorspelbaar zijn, maar we zijn krachtig genoeg om die het hoofd te kunnen bieden. Een geruststellende gedachte.’