Interview Irvine Welsh

Working class hero
Dat Irvine Welsh zich uitdrukt in een oorverdovend Schots dialect, soms hel piekend, soms wegzakkend naar nauwelijks verstaanbare zachte klanken is logisch. Het is het dialect van zijn jeugd, het verleden dat hij nooit heeft verloochend en ook nooit zal verloochenen. Zeker niet nu het zijn handelsmerk en succesformule is geworden. Welsh is de verpersoonlijking van de working class hero. Geboren in Leith, ooit het havengebied ten oosten van, en nu onderdeel van, Edinburgh, werd hij grootgebracht met de zeden en de taal van de straat. De verhuizing naar Muirhouse in Edinburgh veranderde daar niets aan. Welsh: ‘Mijn moeder werkte als serveerster en mijn vader was dokwerker in de havens tot zijn gezondheid hem in de steek liet en hij verkoper werd van tapijten. Het milieu waarin ik werd grootgebracht, was niet het milieu dat jongens aanmoedigde om te gaan studeren. Op mijn 16e had ik een beroepsopleiding elektromonteur afgerond en ging ik aan het werk als tv-reparateur. Op een dag kreeg ik een enorme elektriciteitsschok te verwerken. Einde carrière en meteen het begin van een hele reeks andere baantjes.’

Het leven is een marionettenspel
Dat zijn waardering voor de maatschappij, de heersende klasse en het kapitalisme niet al te groot was, vertaalde zich in het feit dat Welsh drummer werd van een punkband in Londen, die op luidruchtige wijze haar onvrede met het bestaan uitschreeuwde.
‘We waren ronduit slecht, maar we konden ons gemoed luchten en hadden veel plezier,’ vertelt Welsh over deze periode.

We schrijven inmiddels 1978 en de jonge Welsh had zijn draai duidelijk nog niet gevonden. Hij pleegde tal van kleinere misdaden en verdween regelmatig in de gevangenis. ‘Het enige goede van die periode was dat ik gedurende een van mijn reclasseringsperiodes een studie computerkunde heb gehad. Iets waar ik later veel plezier van heb gehad.’
Het plezier waar Welsh het over heeft zijn de dingen die hij in zijn milieu heeft meegemaakt en die een ideale voedingsbodem vormden voor zijn boeken en toneelstukken. Een grijs bestaan, armoede, verveling, drugsverslaving, alcoholisme, prostitutie, criminaliteit, het zijn stuk voor stuk dingen waarmee Welsh is opgegroeid en die hij op rauwe, onverbloede wijze in zijn boeken beschrijft. Zijn personages in Trainspotting en ook in zijn laatstverschenen boek Misdaad hebben geen schijn van kans te ontvluchten aan het milieu waarin ze zijn opgegroeid. Welsh: ‘Natuurlijk heeft de mens een eigen wil, maar wat je in je jeugd hebt meegemaakt, hebt gehoord, hebt geleerd, is bepalend voor je denken en doen. Ik vergelijk het leven altijd met een marionettenspel. De poppen die aan touwtjes hangen, doen alleen dat wat de poppenspeler hen laat doen. Er zijn maar weinig poppen (lees: mensen) die een schaar bezitten waarmee ze zelfstandig de touwtjes kunnen doorknippen om verder een eigen leven te leiden. Daarom blijven de meesten hangen in een situatie die ellendig is, maar die ze kennen en die voor hen vertrouwd is.’

Speculant
Irvine Welsh zelf daarentegen deed wel degelijk moeite zijn milieu te ontvluchten. Halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw wierp hij zich op als vastgoedspeculant. Hij kocht bouwvallige kleine huisjes in het snel uitdijende Noord Londen en renoveerde ze. Het waren gouden tijden, want de huizenmarkt explodeerde. Welsh nam zijn winst en verhuisde naar Edinburgh waar hij een baan kreeg in het gemeentebestuur op de afdeling huisvesting.
Niet met onverdeeld succes overigens. Welsh: ‘Ik heb veel baantjes gehad. Ik huldig de filosofie dat als je ergens niet goed in bent, je wat anders moet gaan proberen waar je hopelijk wel goed in bent. Daarom ben ik een tijd DJ geweest en promotor en producer van house-muziek. Samen met een vriend runde ik een club. Daar ontmoette ik schrijvers, dichters, tv-mensen en filmmakers. Dat heeft me ertoe aangezet te gaan schrijven en korte films te gaan maken. Na het succes van mijn eerste boek, Trainspotting (1993), besloot ik verder te gaan met schrijven. Inmiddels heb ik in achttien jaar tijd een boek of tien geschreven, maar het schrijven van boeken is voor mij een incidentele zaak. Het merendeel van mijn tijd schrijf ik toneelstukken, van die claustrofobische, zwaar emotionele dramastukken in de geest van Tennessee Williams (auteur van o.a. Streetcar Named Desire en Cat On a Hot Tin Roof). Ze spelen zich af in afgesloten ruimtes waaruit ontsnappen onmogelijk is, zoals een gevangeniscel, waardoor de karakters volledig op zichzelf teruggeworpen worden. Maar daarnaast schrijf ik ook veel filmscenario’s en regisseer ik films. Mijn boek Misdaad is dus tussen de bedrijven door geschreven.’

Jacht op pedofielen
Misdaad gaat over de Schotse rechercheur Ray Lennox die na een burn-out, samen met zijn vriendin Trudi naar Florida vertrekt voor een korte vakantie. Van zijn voornemens om van de alcohol en de drugs af te blijven en zich geheel te richten op een huwelijk met Trudi lijkt weinig terecht te komen. Lennox wordt steeds depressiever en struint stripclubs en nachtcafé’s van downtown Miami af.

In hun appartement ontmoet hij een meisje van tien dat het slachtoffer dreigt te worden van een pedofielennetwerk. Lennox neemt haar mee om haar te beschermen maar merkt dat de demonen die hem in Edinburgh bijna de kop kosten hem ook in Florida weten te vinden. Welsh noemt zijn hoofdrolspeler niet alleen een politieman maar ook een jager, vanwege de verbetenheid waarmee hij achter de pedofielen aanzit die het jonge meisje willen prostitueren. Welsh: ‘Ja, ergens in zijn leven heeft Lennox een keuze gemaakt. Hij jaagt op pedofielen, omdat hij hen haat met alles wat hij in zich heeft. Toen hij jong was, is hij zelf misbruikt. Je ziet vaak dat kinderen die in hun jeugd misbruikt worden, op latere leeftijd zelf pedofiel worden. Lennox heeft voor de andere weg gekozen. Misschien niet eens bewust. Zijn omgeving heeft hem in die richting geduwd. Hij is gedoemd te doen wat hij doet. Maar Lennox mag dan jager zijn, hij is tevens slachtoffer. Door het misbruik in zijn jeugd en de poging het te verdringen is hij een obsessief drinker en drugsverslaafde geworden. Geen handige eigenschappen voor een politieman. Ik heb Ray trouwens eerder gebruikt in het boek Filth, waarin zowat alles en iedereen misbruikt wordt. Ray Lennox is daarin een sidekick, een bijfiguur. In Filth heb ik tal van ingrediënten gebruikt die ook in Misdaad terugkomen: pornoverslaving, drugsverslaving, misbruik van politiemacht, alcoholisme, smeergeld, corruptie.

Toen mijn boek Misdaad in mijn hoofd vorm begon te krijgen, had ik behoefte aan een man met geheimen in zijn verleden. Dat was Ray Lennox. Ik had de geheimen ut zijn verleden, waaronder het misbruik, nog niet aan de orde gesteld. Hij paste dus perfect in het verhaal.’

Fotomodellen en criminelen
Hoewel de media vinden dat Welsh in een typisch Schotse traditie schrijft over een grauwe samenleving waarin de donkere kanten worden benadrukt, zet hij daar zelf zijn vraagtekens bij. ‘Ik weet het niet hoor. Wat schrijfstijl betreft val ik onder geen enkele traditie. En wat onderwerpkeuze betreft? Sommige van mijn boeken misschien. Maar, Misdaad gaat over het seksuele misbruik van kinderen en ja, dat onderwerp is donker van toonzetting. Uiteraard. Daar staat tegenover dat het verhaal in Florida speelt en niet in de regenachtige achterbuurten van Edinburgh om eens wat te noemen. Ik ben juist naar Miami gegaan voor de zon, de heldere lucht. Grappig is wel dat het lijkt of iedere zwendelaar en iedere zware crimineel uiteindelijk in Miami terecht komt. Op zoek naar de zon om de duistere kant te verbloemen. Daarnaast zijn er honderden fotografen, supermodellen, actrices, schilders en musici neergestreken. Een wonderlijke mengelmoes. Contrasten in levensstijl, contrasten in karakters, contrasten in behuizing en welstand. Eenzame mensen en populaire mensen. Contrasten tussen smerige kroegen en dure nachtclubs. De glamour en de neonlichten, maar ogenblikkelijk daarnaast de gevaarlijke, duistere stegen, de onderbuik van de metropool. Het is er allemaal. Prachtig, want contrasten zijn de levensadem voor een goede thriller.’

Leven in de goot
Alle contrasten ter wereld verhullen niet dat Irvine Welsh niet over de rijken en de upperclass schrijft, maar dat hij al snel terecht komt in de achterbuurten, het leven in de goot. Welsh beaamt het volmondig. ‘Ja, ik ben inderdaad meer geïntrigeerd door falen dan door succes.
Van succes kan je niets leren. Je kunt het waarderen en omarmen, meer niet. Je wordt er geen beter mens door. Maar mensen kunnen op alle fronten falen en daardoor diep in de moeilijkheden komen. Daar kan je wat van leren. Door te falen kan je groeien als mens. Als schrijver ben ik dus geïnteresseerd in personages die spectaculair falen en daarna proberen hun leven weer op de rails te krijgen. Dat betekent wel dat mijn boeken een grote intensiteit meekrijgen en dat het emotioneel veel van me vergt om me in mijn karakters in te leven. Schrijven is een eenzame zaak. Ik vind het daarom een zege dat ik naast mijn boeken ook andere bezigheden heb, zoals filmen, waarbij ik met veel mensen kan samenwerken. Filmen is teamwork. Bovendien zorgt het ervoor dat ik in contact blijf met de realiteit, dat ik niet volledig in mijn fantasiewereld ga leven en dat ik niet uitsluitend als een stinkende, onverzorgde zwerver mijn dagen achter de computer doorbreng.’

Porno en pedofielen
De fascinatie van Welsh voor porno, drugs en alcohol is moeiteloos in de thematiek van zijn boeken terug te vinden. In het boek Filth komt een aan porno verslaafde politieman voor. In Porno (2008) besluit Sick Boy, een mislukte echtgenoot, vader en ondernemer succesvol te worden in de porno-industrie. Hij verhuist van Londen naar Edingburgh, waar hij de sexy studente Nikki weet te strikken om in zijn eerste pornofilm te spelen.

In Misdaad (2011) verhuurt een moeder haar jonge dochter aan pedofielen ten behoeve van pornofilms. Daar is over nagedacht, zo blijkt. Welsh: ‘Het is een uitdaging om onderwerpen aan te roeren die door het grote publiek niet bespreekbaar worden geacht. Met name pedofilie is verboden gebied in fictie, terwijl de kranten vol staan van kindermisbruik door de katholieke kerk. Nu ben ik totaal niet geïnteresseerd in de pedofielen zelf, een gevaarlijke, maar zielige groep. Ik ben geïnteresseerd in de overlevers, de slachtoffers van seksueel misbruik, de psychologie van kinderen die opgroeien met een definitief geschokt vertrouwen in de mensheid. Dat is ook het verhaal van Ray Lennox. Iemand die worstelt om te kunnen omgaan met de psychische naweeën van zijn misbruik. Het is het verhaal van de survivor. Af en toe heeft hij het moeilijk, zoals in Florida. Hij wil het pedofielennetwerk oprollen, maar hij werkt buiten zijn jurisdictie als politieman. Hij is als Superman zonder kryptoniet. Hij is in wezen vleugellam, volledig teruggeworpen op zichzelf, maar daar legt hij zich niet bij neer. Zijn haat tegen kindermisbruik is allesoverheersend. Hij drinkt zich lam, hij snuift cocaine tot hij scheel ziet, maar zijn moraliteit overwint. Aan het einde van het boek heeft hij dan ook niet alleen het tienjarige meisje gered, maar ook zichzelf. Hij is een anti-held die uitgroeit tot held.’

Strijd met zichzelf
In het begin van Misdaad wordt de strijd van hoofdpersoon Ray Lennox tegen zijn demonen, tegen zijn drugs en alcoholverslaving zo beeldend beschreven dat het doet denken aan de wereldberoemde roman Under the Vulcano van Malcolm Lowry waarin koning alcohol de echte hoofdpersoon is. Irvine Welsh kan meegaan in die vergelijking: ‘In het begin was ik niet bezig een misdaadroman te schrijven. In een misdaadroman gaat het om het oplossen van een misdaad. Dat is voor mij niet belangrijk. Ik ben iemand die een verhaal vertelt dat zich ontspint afhankelijk van de gedragingen en de gemoedstoestand van mijn hoofdpersonen. Mijn personages dicteren het verhaal en niet andersom. Lennox is bezig met zijn eigen problemen en niet met die van een ander. Bij toeval stuit hij op een aantal gewetenloze pedofielen die pornofilms maken met kinderen. Dat is zijn achilleshiel. Daardoor raakt hij betrokken bij criminaliteit. Hij wil koste wat het kost het jonge meisje redden uit de klauwen van de schurken. Maar nogmaals, het draait om de psychische gesteldheid van Lennox. Het gaat ook over zijn twijfels rond zijn aanstaande huwelijk. Het is het verhaal van een man in geestelijke nood, die zich een weg naar het licht vecht. Een complex man die het mysterie van zijn eigen persoonlijkheid probeert op te lossen. Hij wil weer greep krijgen op zichzelf. In wezen is de redding van het meisje een zijlijn, zoals het gevecht met de pedofielen ook een parallelverhaal is, een wraakoefening op wat hemzelf ooit is aangedaan.’

Hoofdthema
Hoewel er diverse terugkerende thema’s in de boeken van Welsh zijn aan te wijzen, ziet hij zelf graag alles teruggebracht tot één hoofdthema: ‘In één woord kan je het samenvatten met “zelfdestructie”. Als je het uitgebreider wilt formuleren dan kan je zeggen dat ik schrijf over mensen die het vermogen hebben om alles te verknoeien. Mensen die het voor zichzelf zo verpesten dat het op zelfvernietiging lijkt. Aan de ene kant komt dat door gebrek aan vechtlust. Zo van: mijn vriendin heeft me verlaten, ik drink mezelf maar een stuk in mijn kraag, laat alles schieten en geef mezelf over aan zelfmedelijden. Maar vaak is er ook sprake van het tegenovergestelde. Veel mensen zijn bang om te slagen, bang voor succes en de verplichtingen die dat met zich meebrengt. Ze vinden het een ondraaglijk gevoel om steeds op niveau te moeten presteren en daardoor zijn ze in staat om alles wat ze hebben opgebouwd te vernietigen. In wezen kiest men ervoor om het slechter te laten gaan. Dat mechanisme zie je in vrijwel al mijn boeken terug, soms bij de hoofdpersonen, soms bij de bijrolspelers.’

Chicago
In 2004 vloog Welsh naar Chicago voor een conferentie. Daar ontmoette hij mensen van de universiteit. Men vroeg hem om er les te komen geven in creative writing. Hij kon een visum voor een jaar krijgen. Welsh weigerde, maar enkele dagen later ontmoette hij in een bar Beth Quinn, met wie hij in het jaar daarop zou trouwen. Gelukkig was het aanbod van de universiteit nog geldig, zodat Welsh alsnog kon blijven. Welsh: ‘Vanwege mijn geliefde besloot ik les te gaan geven. De belangrijkste les die ik mijn studenten bijbracht was: ga niet schrijven om beroemd te worden of om veel geld te verdienen. Ga schrijven omdat je een verhaal wilt vertellen. Lees veel om te zien hoe anderen het doen. Schrijf, blijf schrijven. Accepteer dat je veel fouten maakt, maar ga door met schrijven. Raak niet in paniek. Geef niemand anders de schuld dan jezelf. Op een dag zal je het verhaal schrijven dat je van plan was te schrijven. Dat is de manier waarop ik het succes heb weten af te dwingen. Een goede manier dus, hahaha, proefondervindelijk bewezen.’