Laurent Binet: 'De tong is belangrijker dan de hand'

Aangekomen bij het Ambassade Hotel zit Laurent Binet (1972) al in de foyer te wachten. Een toegankelijke, vriendelijke Fransoos, gekleed met Franse nonchalance. We gaan zitten in een gezellige, barok aangeklede ruimte en wanneer hij gaat praten met zijn Franse accent ben ik meteen weer in de Franse sfeer van het boek De zevende functie van taal. Er volgt een boeiend interview met een gul pratende en goedlachse Binet.

Wat was de aanleiding om dit boek te gaan schrijven?

'Het startpunt was Roland Barthes; ik hou van Barthes en zijn werk. Hij op een knullige manier verongelukt, nadat hij had geluncht met Francois Mitterand. Ik bedacht me dat ik er een detective verhaal over zou kunnen schrijven. Barthes was onder andere semioticus en de semiotiek is als wetenschap van tekens en hun betekenis te vergelijken met het specialisme van Sherlock Homes. Ik had de elementen van de detective eigenlijk in handen.'

Hoe ontwikkelde je het plot vandaaruit?

'Ik ontwikkelde het plot vanuit de insteek van een politieonderzoek. Als er een moord was gepleegd, moest er ook een reden zijn. En terwijl ik mogelijke oorzaken aan het onderzoeken was, bedacht ik de zevende functie van taal: de functie die ervoor zorgt dat je iedereen kunt overtuigen, op elk moment, in iedere situatie. Dit was gebaseerd op bepaalde linguïstische onderwerpen, zoals de performatieve functie, die daadwerkelijk bestaat. Ik ging dus op zoek naar een reden en vandaaruit moest ik op zoek gaan naar verdachten. Om die te vinden onderzocht ik de vrienden van Barthes, allemaal beroemde filosofen, denkers en schrijvers (zoals Derrida, Foucault, Sollers, Kristeva, Althusser etc.)

Het was grappig om de verhalen die ik tijdens mijn onderzoek tegenkwam, te koppelen aan het verhaal dat ik als uitgangspunt hanteerde. Althusser bijvoorbeeld, is in Frankrijk bekend omdat hij zijn vrouw heeft gewurgd. Ik vond het grappig, misschien een kwestie van smaak haha, om dat echte misdaaddrama aan mijn plot te koppelen. In mijn verhaal vermoordt hij zijn vrouw vanwege de zevende functie van taal. Maar bijvoorbeeld ook het gegeven dat Umberto Eco, een goede vriend van Barthes, in Bologna woonde ten tijde van de grote aanslag op het station, heb ik in mijn plot verwerkt.'

Spelen met realiteit en fictie

De relatie tussen feit en fictie speelt zowel in HhhH als in De zevende funtie van taal een belangrijke rol.

'Eigenlijk zijn HhhH en De zevende functie van taal elkaars tegenpolen wat dit aangaat. Bij HhhH was ik naarstig op zoek naar de historische elementen, ik wilde die niet fictionaliseren. Bij De zevende functie van taal was het andersom: ik nam echte gebeurtenissen, maar die fictionaliseerde ik; ik veranderde ze: ik maakte bijvoorbeeld van een ongeluk een moord, maar dan wel zo fictief dat niemand echt zou denken dat Barthes vermoord is. Ik bracht de gebeurtenissen in mijn plot en veranderde het verloop en de omstandigheden. Ik wilde spelen met realiteit en fictie, de relatie hiertussen aan de kaak stellen, en zocht daarbij de grenzen op. Ik liet mensen vermoorden, die in het echt nog leefden, maar liet anderen, zoals JP Sartre, leven terwijl die in het echt op dat moment al waren overleden. Het resultaat is fictie, maar ook weer niet helemaal.

Ik geloof ook dat fictie de plaats van de werkelijkheid inneemt: dat wilde ik ook aantonen. Umberto Eco schreef daar veel over: fictie is het domein van mogelijke werelden: werelden die zouden kunnen zijn (geweest). Eco werkt aan dit idee aan de hand van zijn essays, ik wilde eraan werken door middel van mijn roman. Daarom vond ik het leuk om een personage te hebben als Simon Herzog, die langzaam paranoïde wordt en zichzelf op een gegeven moment afvraagt of hij niet gevangen zit als een karakter in een roman. Op een bepaalde manier is het hetzelfde als in HhhH, maar gezien vanuit een ander standpunt.'

In Frankrijk heb je twee awards gewonnen voor De zevende functie van taal, de Prix FNAC en Prix Interallié , wat was de motivatie van deze jury’s?

'De Prix FNAC is een lezersprijs, wat mij betreft de beste prijs; er spelen geen politieke kwesties en er is geen sprake van belangenverstrengeling. In Frankrijk worden we bedolven onder autobiografieën, memoires etc., mensen hebben daar denk ik wel genoeg van. Mijn boek waardeerden ze als een beetje gekke, epische fantasie en niet handelend over iemand z’n ouders haha. De motivatie van de andere prijs was nog basaler: dat was denk ik vooral om Philippe Sollers te irriteren... Sollers was ontzettend kwaad naar aanleiding van mijn boek, het zou fascistisch zijn… hij was erg agressief. En het is een klein wereldje, die van de schrijvers en uitgevers in Parijs en sommigen wilden hem gewoon een hak zetten door mij een prijs te geven. Ik kreeg de prijs precies op de dag dat Roland Barthes 100 jaar zou zijn geworden. Daar was ik wel erg trots op en dat was een mooi eerbetoon.'

Eerbetoon

In hoeverre is het boek een eerbetoon aan Roland Barthes?

'Ja zeker, de eerste motivatie was om Barthes te eren. Hij was erg belangrijk voor mij: hij leerde me hoe ik docent moest zijn, hoe ik kon spreken over teksten. Toen ik begon met schrijven wist ik nog niet zoveel van het werk van bijvoorbeeld Deleuze, Derrida en Foucault, maar ik genoot ervan hun werk te lezen. Het schrijven van De zevende functie taal was ook een manier om de theorieën van deze Franse filosofen te ontdekken. Ik hou ervan mijn leerlingen de dingen te leren waar ik van hou en die me fascineren, dus op een bepaalde manier heb ik het boek ook zo geschreven: de lezer is in dit geval mijn student.'

'In een democratie zou niets heilig moeten zijn'

Er was ook kritiek op het boek, met name vanuit de hoek van Sollers: je zou de Franse intellectuelen disrespectvol hebben neergezet.

'Ik heb veel bewondering voor deze personen, maar ze zijn niet heilig. Je kunt ze bekritiseren, of grappen over ze maken. In een democratie zou niets heilig moeten zijn. Je ziet het resultaat wanneer men besluit dat iets heilig is: dan is het verboden erover te praten, er vraagtekens bij te stellen. Mensen zijn dan zelfs bereid te doden! Kijk wat er is gebeurd bij  Charlie Hebdo, waar juist de opvatting heerst dat niets heilig is en je overal om moet kunnen lachen … ze zijn ervoor vermoord… het is een gevaarlijk concept te denken dat sommige dingen heilig zijn. Dit is ook de reden dat ik op het einde van mijn boek de schrijver met een god vergelijk. Het personage, Simon, wil niet meer gehoorzamen aan de schrijver en komt in opstand. Voor mij is dat de metafoor voor dat je een God niet hoeft te volgen.'

Het boek zit vol te zitten met symbolische vergelijkingen… (Binet lacht en laat me niet uitspreken)

'Er zijn er zoveel, je kunt ze onmogelijk allemaal hebben opgespoord haha! Allereerst is het gestructureerd als een James Bond verhaal: je verplaatst van het ene land naar het andere. Alleen de eindscène refereert weer aan een western. Verder is het uitgangspunt van het boek een verwijzing naar De naam van de roos van Umberto Eco (een geheim document waarvoor mensen een moord bereid zijn te doen). Het deel in Bologna was geïnspireerd op de serie 24. Tijd keert regelmatig terug en al de tijdstippen hebben betekenis. 1942 verwijst naar HhhH, bij middernacht was het 00.07, wat verwijst naar James Bond. Jacques Bayard is vernoemd naar Jack Bauer, de hoofdrolspeler van 24. En, ze hebben allebei dezelfde initialen als James Bond. Zo heeft Simon Herzog dezelfde initialen als Sherlock Holmes hahaha.

Alhoewel het verhaal van de spionnen met de giftige paraplu echt is gebeurd, ben ik bij het schrijven ook geïnspireerd door De Wrekers, met de hoed en de paraplu. Verder wilde ik het verhaal van Cervantes vertellen, die zijn hand weliswaar niet verloor zoals Simon Herzog in dit boek, maar hij kon het niet meer gebruiken. Overigens is de ontbrekende hand ook in de hedendaagse popcultuur relevant. In Star Wars bijvoorbeeld, is de belangrijkste scène wanneer Luke Skywalker zijn hand verliest en Darth Vader zegt 'I am your father'. Ook in Game of thrones verliest een belangrijke personage zijn hand. De ontbrekende hand staat, psychoanalytisch gezien, symbool voor castratie, maar wat ik interessant vind en waar het in mijn boek ook over gaat, is dat de tong belangrijker is dan de hand. Vandaar ook de parallel van de Logos Club met de film Fight Club: er waren de ontmoetingen in kelders, alleen in plaats van te vechten met de vuisten, vond het gevecht in mijn boek plaats door middel van het woord.'

Alles blijft in beweging

De tong is belangrijker dan de hand en het ultieme wapen is het woord. Essentieel hierbij zijn tekens en betekenis, twee zaken waar je grote nadruk op legt in het boek.

'Betekenis is een creatie van de mens. Er is geen betekenis totdat iemand bepaalt er betekenis aan te verlenen. De wereld is vol van tekens en betekenis, zoals jij je kleedt is heel betekenisvol, zoals ik me kleed ook, de vorm van een auto betekent iets.. Het is het werk van de mens dat ergens betekenis aan geeft. Maar je kunt de tekens verkeerd lezen, het kan multi-interpretabel zijn, en dat is fascinerend. Maar ik geloof in tekens en dat er niet slechts één betekenis is voor iets. Wat Derrida zegt is ook zo interessant: oké, het betekent iets, maar hoe kun je er zeker van zijn wat het doel van bijvoorbeeld een brief is. Wat je nu begrijpt, is misschien niet wat de schrijver er toentertijd mee heeft bedoeld. De betekenis bestaat, maar het is moeilijk er grip op te krijgen. Het verandert in de loop van tijd, het is afhankelijk van de ontvanger, van de context etc. Derrida is een hele fijne filosoof voor schrijvers, omdat niets zeker is, alles blijft in beweging en dat is heel prettig voor een verhaal.'

Taal is het grootste en gevaarlijkste wapen ter wereld

Je bedacht de zevende functie van taal als motief voor de moord op Bayard. In hoeverre geloof je in deze functie?

'Ik wilde niet de oude truc gebruiken van ’het bestaat niet ’of ‘het was allemaal maar een droom’. Dus ik baseerde het op de bestaande performatieve functie van taal, waarbij ervan uit gegaan wordt dat wanneer je iets zegt, het gebeurt, alleen al omdat je het zegt. Bijvoorbeeld wanneer de ambt van de burgerlijke staat zegt ‘ik verklaar u nu man en vrouw’, dan ben je getrouwd. Maar het gaat verder dan dat. Als ik bijvoorbeeld zeg dat ik het koud heb, en jij doet vervolgens het raam dicht, dan heb ik jou het raam laten dicht doen, door wat ik zei. In die zin wordt het een bepaalde vorm van manipulatie. En dit gegeven heb ik met mijn fantasie uitvergroot tot de zevende functie van taal. Uiteindelijk wilde ik de kracht van taal aantonen: het grootste en gevaarlijkste wapen ter wereld.'             

(c) Foto: Alex de Groot

Lees ook: Hot or not: De zevende functie van taal