Interview Lee Child

Granada televisie
Lee Child (1954) is indrukwekkend lang en slank. Engelsman van origine, nu woonachtig in New York City, door hem glimlachend bestempeld als een aparte natie die nauwelijks iets met Amerika van doen heeft. Hij is een man die houdt van steden. Reden waarom hij tal van keren in Amsterdam is geweest. “In cognito, zonder dat zakenrelaties het weten,” vertrouwt hij toe. Het is een stad waar je op je gemak van moet genieten.” Hij spreekt langzaam en verzorgd Engels, een professional die beseft dat zijn ontslag bij de televisie, waar hij achttien jaar werkte, de grootste zege van zijn leven is geweest. Bij Granada tv bekleedde hij diverse functies. Hij was netmanager, maar ook regisseur en schrijver van reclamefilmpjes en trailers.
Een uiterst leerzame periode: “Ik denk dat ik twee dingen geleerd heb van mijn televisietijd. Het eerste is dat het publiek het allerbelangrijkste is. Wat je ook doet, denk aan het publiek. Je doet het voor hen en niet voor jezelf. In dat opzicht is tv-maken en thrillers schrijven precies hetzelfde. Ik schrijf om gelezen te worden. Ik voel me pas geslaagd als het publiek mijn boeken mooi vindt en koopt. Veel schrijvers en mensen in de tv wereld hebben het idee dat ze indruk moeten maken op hun vrienden, hun familie of hun collega’s. Onzin, volledig fout. Je doet het voor het grote publiek. En het tweede dat ik heb geleerd uit mijn tv-tijd is dat je populair kunt zijn en toch kwaliteit kunt leveren. Over het algemeen denkt men dat tv-series of boeken die populair zijn, geen kwaliteit hebben. Ook dat is onzin. Kwaliteit wordt juist meestal beloond. Soms moet je het publiek de kans geven het te herkennen, maar je moet nooit je niveau verlagen om een groot publiek aan te spreken. Dat zijn de twee gouden lessen die ik uit mijn tv-periode heb overgehouden.


Heimwee
De belangrijkste functie die Lee Child bij de omroep had was die van netcoördinator. “In Engeland hebben we daar de titel presentation-director voor, dat wil o.a. zeggen dat je een uitzendschema maakt voor de programma’s die gemaakt worden. Het was een fantastische baan want ik was constant in het middelpunt van alles wat gebeurde. Samen met een collega maakte ik ook commercials en promofilmpjes en regisseerden we korte nieuwsitems en sportprogramma’s. Het was dus een zeer gevarieerde baan. Ik heb bij elkaar zo’n 40.000 uur televisie gemaakt. En ik heb alles voorbij zien komen, van religieuze programma’s tot misdaadprogramma’s toe. Maar op een bepaald moment ben ik wegbezuinigd bij een reorganisatie. Dat deed pijn. Toen ik ging schrijven miste ik met name de collega’s, de kameraadschap, kortom het sociale leven van toen.
Wat ik nu nog wel mis is het centrum te zijn van alle gebeurtenissen en al het nieuws dat op de tv komt. Ik moet het natuurlijk niet romantiseren, want er waren ook stomvervelende momenten bij. Maar over het algemeen was het een bruisend leven. Sinds ik weg ben bij de tv heb ik bij grote gebeurtenissen wel een gevoel van weemoed. Dan had ik er zelf weer bij willen zijn.”

Publiek
Als televisieman was Child gewend aan het werken met kijkcijfers. Rekening houden met de smaak van het grote publiek. Toen hij na zijn ontslag ging schrijven, stond het publiek opnieuw centraal. “Je kunt aan mijn manier van schrijven zien dat ik aan het publiek denk. Ik gebruik korte woorden en zinnen. Daarnaast heb ik een stijl gezocht die goed bij me past. Bij de televisie heb ik geleerd hoe kijkers of lezers de dingen consumeren die je hen voorschotelt. En dat is in de loop der jaren veranderd. Veertig jaar geleden zaten mensen nog ademloos aan de buis gekluisterd en verslonden elk woord dat er werd uitgesproken. Momenteel is tv kijken meer een parallelle activiteit geworden. Een vrouw is in staat om tijdens het koken met haar moeder te telefoneren terwijl ze het t-shirt van haar zoontje rechttrekt, op haar horloge kijkt en met haar andere oog kijkt wat er op de televisie gebeurt. Dus als je als tv-maker wilt dat mensen naar je kijken, moet je alles uit de kast trekken om hun aandacht te krijgen en vast te houden. Met boeken is dat exact hetzelfde. Je moet je als schrijver constant afvragen hoe de mensen je boek lezen. Kijk, voor de lezers van Crimezone is het geen probleem. Die zullen geconcentreerd een boek lezen. Maar de gemiddelde lezer leest een boek onder de meest vreemde omstandigheden: een kwartiertje op het toilet, in de bus, op de tribune van het sportveld, wachtend in de rij, vlak voor het slapen gaan. Steeds kleine fragmenten, steeds op andere locaties. Als schrijver moet je de vluchtige lezer helpen, door heel helder te schrijven, de gebeurtenissen goed uit te leggen, niet te veel tussentijdse raadsels op te werpen. Dingen moeten gemakkelijk te begrijpen en te herinneren zijn. Je moet dus goed je publiek kennen voordat je hen kunt bedienen. Ik schrijf voor het publiek. Ik hoef geen pluim van mijn redacteur, ik heb geen behoefte aan goede kritieken van recensenten. Ik wil dat het publiek mijn boeken goed vindt en koopt.”

Hoofdpersoon als verlosser
Hoewel Jack Reacher een eenling lijkt in thrillerland, een opvallend personage met een heel eigen karakter, is Lee Child erg relativerend over de originaliteit van zijn held. “Ik heb hem instinctief verzonnen, maar als je hem zou analyseren zie je dat zijn type held gebaseerd is op de oudste type karakters uit de vertelkunst van de mens. Er is natuurlijk een eeuwenoude traditie wat betreft spannende avonturenverhalen met mysterieuze vreemdelingen. Je treft ze aan in de oude westernverhalen uit Amerika, rond figuren als Jesse James, Billy the Kid, The Lone Ranger en dat soort figuren, maar ook in de middeleeuwse sagen, de Noorse sagen en Griekse mythen. Een held die uit het niets opduikt, de zwakkeren bescherming biedt en boeven op hun kop geeft, dat vind je allemaal daar. In dat opzicht is mijn held Jack Reacher niet echt nieuw. Hij lost problemen op en loopt of rijdt daarna weer de zonsondergang tegemoet. Hij is een universele held. Hij voldoet aan een menselijke behoefte. Als je in moeilijkheden verkeert die zo groot zijn dat je niet in staat bent om er zelf uit te komen, wil je graag dat iemand je komt helpen. Zo iemand is Jack Reacher. Hij is bigger than life. Een kruising tussen striphelden als Superman, Spiderman en Batman. Jack Reacher heeft alleen geen bovennatuurlijke krachten, maar is gewoon een mens die extreem goed is in bepaalde zaken. In bepaalde opzichten is hij bijna bovennatuurlijk. Hij neemt het moeiteloos op tegen drie of meer vijanden tegelijk. Hij is ook een variatie op de religieuze held. Jack Reacher is de verlosser. Hij redt je. En dat lezen de mensen graag omdat het een diep menselijke wens is om hulp te krijgen in nood. Een hulp die je veiligheid kan bieden. Dat is ook de reden dat mensen zo graag fictie lezen. Die veiligheid en bescherming krijg en in het dagelijks leven niet. Maar op papier wordt het je zomaar aangeboden. Dat is een hele geruststelling.
In werkelijkheid wordt je gestolen auto nooit terug gevonden. De verkrachter van je buurmeisje wordt nooit gestraft. Gerechtigheid krijg je alleen nog maar op papier.”

Rechtvaardigheid
“Jack Reacher heeft een heel eigen idee over recht en rechtvaardigheid. En dat is voor een groot deel mijn gevoel voor recht en rechtvaardigheid. En ik denk dat dat tevens het gevoel van miljoenen mensen is. Mensen die instinctief reageren, handelen naar hun geweten, naar hun moraal, hun gevoel voor wat rechtvaardig is. Daar heeft de wet niets mee te maken. Die wisselt elk jaar. Wat het ene jaar volstrekt fout is, is in de wet van het jaar daarop net iets minder fout en weer een jaar later misschien helemaal niet meer fout. Wetten veranderen. Rechtvaardigheidsgevoel niet. Er is altijd een natuurlijk conflict tussen rechtvaardigheid en de manier waarop de wet die omschrijft. Jack Reacher handelt naar zijn eigen geweten. Reacher is een vrijbuiter die zich ontworstelt heeft aan de maatschappij. Hij zwerft door het land met alleen een opvouwbare tandenborstel als trouwe metgezel. In dat opzicht is hij iemand die doet waar veel mensen van dromen. Iedereen kent momenten waar hij het liefst alle schepen achter zich zou willen verbranden. De belastingaanslagen en andere papieren rompslomp in de vuilnisbak zou willen gooien, zijn verantwoordelijkheden en verplichtingen in de ijskast zou willen zetten om gewoon vrij van alles de zonsondergang tegemoet te rijden. In ons allen schuilt een Lone Ranger. Wij hebben alleen niet de moed om aan die geheime wens toe te geven. Jack Reacher wel. Verder denkt hij er niet over na. Hij is sterk genoeg om dat niet te hoeven doen.”

Child als reus
Het gemak waarmee Jack Reacher zowel de wereld als zijn vijanden benadert komt voort uit een enorm zelfbewustzijn, het kennen van eigen kracht. Het is een eigenschap die Reacher van Lee Child geërfd heeft. Child groeide op in Birmingham (Engeland), een fabrieksstad. Zijn ouders woonden in een volksbuurt waar elke dag zwaar gevochten werd. “We vochten om het minste geringste. Niets werd met woorden opgelost. Als je het niet met elkaar eens werd vocht je het uit, vaak met messen of fietskettingen. Het was een zeer gewelddadige buurt. Ik heb het enorme geluk gehad dat ik al op 11 jarige leeftijd enorm groot was. Ik stak koppen uit boven mijn buurjongens en dat maakte dat ik hun ogen een ongenaakbare reus was. Daar ontleende ik een zeer groot zelfvertrouwen aan. Op een dag had ik enorme haast en wilde ik de kortste weg nemen. Maar in een steegje naast de bibliotheek stonden drie jongens waarvan ik wist dat ze me zouden aanvallen als ik door het steegje liep. Maar ik dacht er niet over om om te lopen. Ik dacht ook niet na over de vechtpartij die ging komen. Ik was toen zo sterk. Ik dacht er alleen aan dat ik nu alsnog te laat zou komen. Ik bezat de arrogantie die ik Jack Reacher ook heb meegegeven. Zoiets van: “Als je het hebben wilt, kan je het krijgen.”

Vrouwelijke fans
Hoewel actiethrillers normaliter het domein zijn van mannelijke lezers, worden de boeken van Child voornamelijk verslonden door vrouwen. Child kan maar liefst drie oorzaken aanwijzen voor de vrouwelijke belangstelling.
“Vrouwen hebben, meer dan mannen, een hekel hebben aan onrechtvaardigheid. Vrouwen houden van eerlijkheid. In dat opzicht heeft Reacher een vrouwelijk gevoel voor rechtvaardigheid. In de tweede plaats vinden vrouwen het, zelfs nu anno 2009, moeilijk om in het openbaar boos of assertief te zijn. Een man die boos is, wordt volledig geaccepteerd. Een vrouw die boos is, wordt als een manwijf, een hysterische heks bestempeld. Reacher neemt als het ware hun plaats in. Hij wordt in hun plaats boos. Dat waarderen ze. Ze zijn blij dat hij voor hen de oneerlijke mensen stevig aanpakt. Dat hadden ze zelf willen doen.
Bovendien gaat Reacher in mijn boeken heel respectvol met vrouwen om. Het zijn ook altijd sterke en capabele vrouwen, geen bimbo’s, geen domme, dwaze schepsels. Reacher opereert in een postfeministische wereld, waarin iedereen gelijk is en dezelfde mate van respect krijgt. Ik denk dat vrouwen daar van houden. En als laatste heb je natuurlijk het romantische element. Ik denk dat veel vrouwen Reacher zouden willen ontmoeten. Hij is, hoe merkwaardig dat ook lijkt, een droomman, hoe ruw, hard, smerig en ongeciviliseerd hij ook is. Vrouwen dromen van zo’n man als Jack Reacher. Hij is een man die op een dag aan de deur klopt, een enorme indruk met zijn stevige gedaante en zijn goed ontwikkelde spieren, één of twee nachten niet te versmaden seks biedt en daarna weer vertrekt. Geen complicaties achteraf Hij komt nooit meer langs, hij zal nooit meer bellen. De Britten zouden zeggen: “Het was goed om je gekend te hebben.” Reacher is de ideale one night stand die altijd geheim zal blijven.”

Amerika
Lee Child is getrouwd met een Amerikaanse vrouw en hij houdt van Amerika, maar dat is niet de reden dat hij de avonturen van Jack Reacher in Amerika gesitueerd heeft. “Reacher is een archetype. Hij is niet aan tijd of plaats gebonden. Ik zocht een personage die kan rondzwerven in een land waar nog ruimte is en waar veel delen van het land nog ruw en ongerept zijn. Europa viel meteen af. Daar is alles volgebouwd en overbevolkt. Voor de leegte die ik voor ogen had, moest ik Reacher dus wel in Amerika situeren waar de geografische omstandigheden zijn zoals ik voor ogen had, leeg, wijds, avontuurlijk en gevaarlijk. Reacher is een zwerver die van plaats naar plaats trekt. Dat maakt ook dat ik de serie gemakkelijk kan voortzetten. Reacher blijft nooit op dezelfde plaats. Ik kan hem overal naartoe laten gaan. Nu eens naar een eenzame ver afgelegen plek, daarna naar een grote stad, en daarna naar een gehucht. Alles kan. Reacher is net als het A-team uit de tv-serie, altijd op weg. Het A-team en Reacher zijn variaties op hetzelfde thema, maar wel hetzelfde concept. Rechtvaardige helden die dwars door Amerika trekken en op de meest afgelegen plekken het kwaad bestrijden. Alleen heeft men voor het A-team gekozen om onderdelen van één karakter uit te splitsen in meerdere personen. Je hebt een slimme, een sterke, een mooie, een grappige, een vindingrijke. Bij Reacher zijn al die eigenschappen in een en dezelfde persoon ondergebracht. Maar verder zijn de sfeer, de uitgestrektheid, het stof, het kwaad hetzelfde bij het A-team als bij Reacher. Typisch Amerikaanse helden.

David vs Goliad
Reacher krijgt vrijwel altijd te maken met sterke tegenstanders. Kleine criminelen komen zelden voor. “Dat komt omdat de tegenstellingen dan beter tot hun recht omen. Elke thriller draait om conflicten. En het beste conflict uit de geschiedenis is het verhaal van David en Goliad. In mijn boeken vervult Reacher de rol van David en zijn tegenstanders zijn Goliad, machtige instanties en soms overheidsinstellingen waar in principe niemand het van kan winnen. Ik heb het dan over de externe gevechten die Reacher moet leveren. In Sluipschutter worstelt Reacher ook met een innerlijk probleem. In de trein wordt hij geconfronteerd met een vrouw die zichzelf opblaast. Komt het doordat ze het leven niet meer zag zitten of heeft Reacher toen hij haar benaderde onbewust het laatste zetje tot zelfmoord gegeven? Die vraag blijft hem kwellen. Dus naast zijn machtige tegenstanders moet hij ook zijn schuldgevoel overwinnen. Je zou kunnen zeggen dat ik hier een sandwich conflict heb ingebouwd. Verder heb ik hem een mooie tegenstander gegeven zodat hij ook nog zijn vooroordelen moet overwinnen en het menselijk gegeven dat je nauwelijks kunt accepteren dat iemand die mooi is ook slecht kan zijn. Kortom, drama, conflicten, strijd, dat is het wezen van een goede thriller. En, vertrouwdheid niet te vergeten. Lezers willen elk jaar een nieuw Reacher boek met de elementen en karaktertrekken waar ze van houden. In een goede serie moet je de karakters dus niet te veel veranderen. Dus ik zal Reacher geen pacifist laten worden en ik zal hem ook geen geslachtsverandering laten ondergaan. Daar zit niemand op te wachten. De lezers willen, met enige variatie, steeds hetzelfde. Ik heb er geen moeite mee om hen dat te geven.”

Inspiratie voor dit boek
“Voor een goede thriller heb je ook meerdere ideeën nodig. Ten minste twee. De inspiratiebron voor dit boek was dat ik een lijst in handen kreeg waarin 10 karakteristieke, visuele gedragskenmerken van zelfmoordenaars werden beschreven. Iemand die zichzelf gaat opblazen staart altijd recht voor zich uit, zweet, heeft ruime kleren aan etc. En als een politieagent iemand ziet die aan meerdere kenmerken van de lijst voldoet, wordt hij geacht te reageren alsof het om een zelfmoordterrorist gaat. Dat leek me een heel interessant gegeven omdat het ook mogelijk is dat je iemand treft die wel aan alle kenmerken voldoet, zonder dat hij of zij een zelfmoordterrorist is. Wat dan? Het andere wat me intrigeerde was een foto van Donald Rumsfeld (voormalig Amerikaans minister van Defensie)met Saddam Hoessein, voormalig president van Irak. In de jaren tachtig waren het dikke vrienden. Saddam was een bondgenoot en Rumsfeld gaf hem cadeaus. En 25 jaar later zorgde Amerika ervoor dat hij vermoord werd en het boeide me bovenmatig hoe dingen 360 graden kunnen draaien. Die twee zaken: de lijst met eigenschappen van zelfmoordenaars en het gegeven dat dingen volledig anders kunnen lopen dan ooit werd gedacht, zijn de peilers waarop het verhaal is gebouwd.”

UK vs USA
Child woont tegenwoordig in New York City, een heel andere stad dan Birmingham, zoals leven in Amerika heel anders is dan leven in Engeland. “Het is een cliché, maar het verschil is dat in Engeland op een manier naar dingen kijken die negatief is. Men denkt daar: Nee, dat kan niet, want…” Als je iets aan iemand vraagt hoor je tien redenen waarom iets niet mogelijk is. In Amerika is het precies het tegenovergestelde. Daar denkt men positief en is men altijd bereid om na te denken hoe iets wel gerealiseerd kan worden of hoe men je wel kan helpen.
Misschien dat het resultaat uiteindelijk precies hetzelfde is, maar dat maakt niet uit. Het is zoveel prettiger om met mensen te leven die uitgaan van een positieve benadering.
Het grootste verschil is echter dat Engeland denkt dat het in de steek is gelaten. Het was ooit een supermacht, maar die macht is langzaamaan volkomen verdwenen. Honderd jaar geleden waren ze nog een supermacht, wellicht de enige in de wereld en nu is die rol overgenomen dor Amerika. Wellicht niet voor altijd, maar op dit moment wel. Dat heeft het zelfbeeld van de Engelsen een knauw gegeven en het zelfbewustzijn van de Amerikanen een lift gegeven. Zo werken die dingen nu eenmaal.”

Humor
Daar waar sommige lezers de verhalen van Child als bitter ernstig beschouwen, prijzen anderen de humor. Een merkwaardig fenomeen. “Ik schrijf geen humoristische boeken, maar Reacher is door zijn ernst en oprechtheid vaak humoristisch. In het boek dat volgend jaar uitkomt wordt een politieagent neergeschoten en Reacher heeft de ondankbare taak om naar de weduwe te gaan en haar over de dood van haar man te informeren. Als hij de vrouw ziet zegt hij “Het spijt me, maar ik heb slecht nieuws.” Zij begrijpt hem meteen en zegt: “Mijn man is dood.” En Reacher zegt: “Ja, het spijt me heel erg.” Zij vraagt wat er gebeurd is, waarop Reacher antwoordt: “Hij is neergeschoten.” “Door wie?” vraagt ze. “Door de man naar wie we allemaal op zoek zijn,” zegt Reacher. “Waar?” vraagt de vrouw. “In zijn hoofd,” zegt Reacher. “Nee, ik bedoel waar is het gebeurd?” Lee Child moet er zelf erg om lachen. “Zie je wat ik bedoel? Reacher probeert niet grappig te zijn, maar hij is zo ernstig dat het geestig wordt."