Interview Liza Marklund

Ze is een oogstrelende wervelwind met lang blond haar, een gezicht dat in enkele seconde minstens tien emoties kan uitdrukken, van ernstig tot lief, van spottend en belerend tot nieuwsgierig en aandachtig en van vrolijk tot vragend. Met haar ellenlange benen en goed verzorgde uiterlijk is ze een opvallende verschijning. Toch blijft haar belangrijkste kenmerk de zelfverzekerde energie die ze uitstraalt. Dit is een vrouw die weet wat ze wil, die vecht voor haar eigen rechten en die van anderen. Soms kalm, soms opgewonden pratend, in vloeiend Engels over haar boeken, de Scandinavische roman, het verschil tussen jongens en meisjes, feminisme, macht, vreemd gaan en UNICEF. Een warme vrouw uit het koude Noorden.

Zingen in de bossen
Liza Marklund is volgens eigen zeggen haar roeping misgelopen. Ze is nu weliswaar beroemd als schrijfster, maar als zij de keuze had gehad was haar talent op een andere manier aangewend. “Toen ik jong was, wilde ik niet zozeer schrijver worden. Zangeres leek me wel iets. Ik zong heel veel in mijn eentje. In mijn eigen gedachten was ik ook een ster, een topzangeres. Maar niemand die me hoorde, niemand die mijn talent herkende. Ik moet daarbij zeggen dat ik voornamelijk in de bossen zong, waar over het algemeen weinig scouts rondlopen. Wij woonden bijzonder afgelegen, in het uiterste Noorden van Zweden op de grens van de arctische grens. We woonden in een gehucht zonder naam, omsloten door bossen. Verharde wegen waren er niet en de buitenwereld kwam beperkt tot ons. We hadden op de televisie maar een kanaal en daarop waren maar tweemaal per week kinderprogramma’s, op woensdag en op vrijdag. Er was geen bioscoop in de omgeving, geen theater of bibliotheek. Helemaal niets. Maar we hadden thuis wel boeken en die heb ik dus veel gelezen. Mijn jeugd is dus in die zin van invloed geweest op mijn schrijverschap, dat ik geen enkele andere optie had. Ik leefde volledig in mijn eigen fantasiewereld. Mijn ouders hebben mij niet zozeer gestimuleerd. Totaal niet zelfs. Mijn vader was een onderhoudstechnicus van tractoren en mijn moeder werkte bij het lokale belastingkantoor. Maar ik weet niet of een mens een stimulans nodig heeft voor zijn latere beroep. Dingen moeten uit jezelf komen. Zo is de behoefte om te schrijven bij mij in ieder geval ontstaan.”

Chanel 4
Voordat Liza Marklund begon met het schrijven van thrillers heeft zij een tijd aan het hoofd gestaan van de commerciële tv-zender Chanel 4. Een periode die haar niet echt beviel omdat een vrouw aan de macht enorm veel negatieve reacties opriep bij haar ondergeschikten. “Het was haat en nijd en men probeerde de stoelpoten onder elkaar vandaan te zagen. Zo wordt vrijwel iedereen. Dat is wat werken bij een tv-omroep met je doet. Het is een harde omgeving. De mensen die het voor het zeggen hebben, waaronder de populaire presentatoren, hebben zoveel macht dat ze kunnen manipuleren. En macht zorgt altijd voor problemen in een organisatie. Macht bewerkstelligt bij anderen tegenkrachten. Op de werkvloer, van elke maatschappij, is een soort consensus tussen de mensen. Men wil dingen houden zoals ze zijn. Zolang er niets verandert is alles prima. Maar als er iemand anders komt die hen vertelt dat ze dingen anders moeten gaan doen en die de macht heeft om dat te doen, beginnen de problemen. En omdat er tegenwoordig bij tal van bedrijven meer vrouwen op de werkvloer zijn dan mannen, sta je als leidinggevende vaak tegenover een vrouwelijk blok dat veranderingen tegenhoudt. Nogmaals, het is een groepsproces en het heeft niets met man of vrouw zijn te maken. Een probleem is wel dat je als leidinggevende opdrachten moet geven en dat personeel er een hekel aan heeft om opdrachten te krijgen van een vrouw. Een organisatie beseft meestal niet wat voor gigantische effect het op een bedrijf heeft als ze een vrouw aanstellen aan het hoofd. Als het dan misgaat kan je het niemand kwalijk nemen. Je moet van tevoren goed beseffen welke effecten het heeft. Twaalf jaar geleden was ik hoofd van Chanel 4 en het was een harde leerschool om mee te maken. Maar goed, ik was me op dat moment ook aan het oriënteren wat betreft het schrijven van misdaadroman. Dus toen ik besloot ermee op te houden, viel ik niet in een zwart gat.”


Scandinavische thrillerauteurs

Vrouwen in romans
Naast allerlei andere drukke werkzaamheden heeft Liza Marklund inmiddels acht thrillers geschreven. Meestal met een maatschappijkritische ondertoon. En hoewel haar stijl uniek is, vertonen haar boeken duidelijk kenmerken van de Scandinavische misdaadroman.
“Laat ik beginnen te zeggen dat elke misdaadroman gemeenschappelijk heeft dat het over leven en dood gaat. Er is vrijwel altijd iemand die zichzelf tot God verheft en zich aanmatigt dat hij het leven van anderen kan nemen. Het is de machteloosheid van iemand die niets anders weet te verzinnen dan een ander te doden. Dat is drama.
Verder is het in de Scandinavische media momenteel een topic dat de Scandinavische thriller voornamelijk gaat over moderne vrouwen: hoe die vrouwen hun leven leiden, hoe ze de kinderen van school halen, koffie zetten, hun brood verdienen of ze nu al dan niet gescheiden zijn. Dat is ten dele waar. Kijk, mijn boeken gaan niet over moorden maar over het verschijnsel moord en alles wat met moord te maken heeft, de omstandigheden die leiden tot die moord en hoe het ‘t leven van andere mensen beïnvloedt. Daarom beschrijf ik mijn hoofdpersonen als echte mensen met een volwaardig leven. Ik weet niet of ik er in slaag, maar dat is wel mijn bedoeling. Mijn boeken gaan over het leven zelf in al haar aspecten.

De Scandinavische roman
“Thrillers hebben tegenwoordig meer te bieden op emotioneel gebied dan vroeger. Dat is overigens niet typisch vrouwelijk, want mannen hebben dezelfde emoties als vrouwen.
Vrouwen uiten hun emoties misschien anders, maar ze zijn wel hetzelfde.
Scandinavische romans kunnen beter dan de Angelsaksische romans dingen in het juiste perspectief zien. Niemand is een eiland. Een moordenaar is ook geen eiland. We zijn sociale wezens, met familie, vrienden, kennissen, collega’s. En dat is in de Scandinavische romans veel meer geïntegreerd. Dat betekent ook dat de huidige literaire misdaadromans vaak meer literatuur zijn dan misdaadroman. In de Scandinavische thriller tenminste. Natuurlijk komt er ook genoeg actie in voor, maar niet zoveel als in de Amerikaanse thrillers. In Zweden besteden we meer aandacht aan de emoties, aan het landschap, aan de onderlinge relaties tussen mensen. Onze misdaadromans zijn veelomvattender. Ik was een paar jaar geleden bij een lezing van Michael Connelly en ik kan me herinneren dat hij zei dat zijn nieuwste boek controversieel was omdat hij maatschappijkritiek in zijn verhaal had verweven. En ik vond dat fantastisch. Een misdaadroman leent zich daar juist bijzonder goed voor. In Scandinavië denk je dan “Michael Connelly, bedankt voor het uitvinden van het wiel. Maatschappijkritiek zit in al onze misdaadromans.”
Nu weet ik wel dat we momenteel soms te ver gaan in de beschrijving van allerlei ellende die de hoofdpersonen en hun naasten hebben meegemaakt, louter om wat meer emotionele achtergrond te geven, Het is moeilijk. Als schrijver moet je een tussenweg proberen te vinden.”


Levenslang
“In het boek Levenslang, dat net in Nederland is verschenen, wilde ik schrijven over dingen met eeuwigheidswaarde, dingen die levenslang duren.. De titel heeft zowel in het Zweeds als in het Nederlands een dubbele betekenis. Aan de ene kant heft het de negatieve betekenis van levenslang van je vrijheid beroofd zijn. Maar hij heeft ook een positieve betekenis: liefde die levenslang duurt. Liefde voor een kind, onvoorwaardelijk levenslang. Ik wilde een boek schrijven over dingen die “voor altijd” zijn. En wat is tegenwoordig nog “voor altijd?” Een huwelijk is niet meer voor altijd, Ik ben nu voor de tweede keer getrouwd. Vriendschap is natuurlijk ook al lang niet meer voor altijd, Werk? Mensen werken niet meer hun hele leven bij dezelfde baas. Het enige wat voor altijd is, waar je niet aan kunt ontkomen is ouderschap. Een kind opent een deur in je hart die nooit meer gesloten kan worden. En dat onderwerp wilde ik beschrijven, maar dan vanuit verschillende gezichtspunten. Dat is dus min of meer het thema geworden in dit boek.
Er is een parallel tussen de agente Julia die naar de gevangenis gaat omdat zij haar man vermoord zou hebben en de journaliste Annika wordt ervan verdacht haar eigen huis in de as te hebben gelegd. En beide vrouwen claimen onschuldig te zijn. Dat doe ik altijd. Ik maak een verhaallijn voor het misdaadgedeelte en een aparte verhaallijn voor mijn hoofdpersoon Annika. "De beide dames maken dus eenzelfde soort proces door, maar vanuit andere achtergronden en vanuit verschillende point of views.”

Gebroken huwelijk
In Levenslang wordt de hoofdpersoon Annika bedrogen door haar man Thomas die een relatie is aangegaan met zijn collega Sohia. Liza Marklund beschrijft de gevoelens en de gedachten van Thomas op een gedetailleerde wijze. “Thomas is een egoist. Van het ene moment op het andere begrijpt hij niet meer wat hij ooit voor Annika gevoeld heeft. Zelfs als haar huis afgebrand is en Annika en de kinderen dakloos over straat zwerven denkt Thomas alleen maar aan de consequenties voor zijn eigen portemonnee. Ja, zo kunnen mannen zijn. Niet allemaal, maar ze zijn er wel. Het zijn net mensen. En Thomas is een asshole. Annika is met een klootzak getrouwd geweest en dat is voor een deel haar eigen schuld. Ze hield van hem en ze was het verzorgende type dat zichzelf helemaal wegcijferde en niet in de gaten had wat er aan de hand was. En toen ze het merkte, stopte ze het weg. Ze wilde hem niet verliezen. Daarom is het haar schuld. Ze heeft hem geen vragen gesteld, haar eisen niet op tafel gelegd. Ze is niet voor zichzelf en haar kinderen opgekomen. Annika wist dat Thomas een maitresse had en toch zweeg ze omwille van de goede vrede. Een gigantische fout, die veel vrouwen helaas maken. Je moet een man met zijn gedrag en misdragingen confronteren. Maar zij denkt dat ze hem kan terug veroveren. Hij is niet eerlijk, hij bedriegt haar en zij is ook niet eerlijk, want ze zwijgt over de dingen die ze weet. Daarom strandt hun huwelijk. Ze communiceren niet en dat is het grootste probleem. Annika en Thomas staan model voor duizenden huwelijken die op die manier misgaan. In wezen is de relatie tussen Thomas en Annika bedoeld als waarschuwing voor mijn lezers. Laat het niet zo ver komen, want dan is er nauwelijks een weg terug.”

Vreemd gaan
Via een associatieve gedachte die verband gaan met vreemd gaan van een van de huwelijkspartners komt ons gesprek op de film Scenes uit een huwelijk van Ingmar Bergman.
Hierin verwijt de hoofdrolspeelster een goede vriend dat hij haar niet gewaarschuwd heeft terwijl hij wist dat haar man vreemd ging. Liza: “Ik zou het ook niet zeggen. Nee. Als mijn vriendin vreemd zou gaan, zou ik haar man niet waarschuwen. Ik weet niet of ik daarmee mijn vriendschap naar die man toe zou verraden? Ik vind van niet.Als ik met zowel de man als de vrouw bevriend zou zijn, dan zou ik me daar niet mee willen bemoeien. Dan is het hun ding.


Positie vrouw
Er wordt over Liza Marklund wel gezegd dat ze een feministe is. Zelf vindt ze dat absoluut waar, maar verbindt ze er de kanttekening aan dat je ook kunt strijden voor de goede zaak zonder oogkleppen voor te hebben en alles zwart wit af te bakenen. In haar boeken heeft ze haar hoofdpersoon Annika Bengtzon dan ook als een moderne Zweedse vrouw opgevoerd.
“Ik wilde Annika een wijd scala aan eigenschappen meegeven. Ze is getrouwd, moeder, heeft een kind, maar werkt veel en graag en is ook nog ambitieus. En ik wilde haar intelligent hebben en eerlijk en een beetje wreed. Ik wilde dat ze op het werk over mensen heen denderde. Ze moest een karakter hebben dat soms akelig is, maar soms ook heel kwetsbaar. Ze huilt veel. Bovendien wilde ik dat ze faalde en dat ze daar nog mee wegkwam ook. Keihard en toch gevoelig. Een agressieve vrouw die wegkomt met vervelende trekjes en met falen, heerlijk. Dat zie ik in het dagelijks leven niet snel gebeuren, kan ik je uit eigen ervaring vertellen. Maar misschien dat vrouwen er in de toekomst wel mee wegkomen. Waarom zou dat privilege alleen aan mannen toekomen? Ik hoop met mijn boeken bij te dragen aan de verbetering van de positie van vrouwen, aan de verandering van de maatschappij. Ik heb wel eens te horen gekregen dat ik gek ben dat ik denk dat een boek ooit zoveel invloed kan hebben. Maar toen ik het hoorde, dacht ik: Heeft die man ooit wel eens van de Bijbel gehoord? Is dat geen boek? En heeft dat boek de wereld niet veranderd? Boeken geven mensen ervaringen mee. Met sommige daarvan doe je niets, maar andere openen je de ogen en kunnen je gedrag beïnvloeden. Daar geloof ik heilig in. Zo heb ik zelf in tussen mijn 8e en 11e boeken van Nancy Drew gelezen. Die gingen over vriendinnen, totaal verschillende types, die mysteries oplosten. Ik heb vroeger nooit jongensboeken gelezen. Dus vind ik het vanaf mijn jeugd heel normaal dat meisjes moeilijke zaken oplossen. Dat klinkt simpel, maar zoals ik je al vertelde, we woonden vroeger volledig afgezonderd. Nancy Drew vormde mijn wereldbeeld en wat ik leerde was dat hoe uitzichtloos dingen ook leken, dat je als meisje alles kon oplossen als je maar doorzette. Een les waar ik veel aan heb gehad in mijn latere leven.”


Jongens en meisjes
De wijze lessen van schrijfster Nancy Drew doen vermoeden dat Liza Marklund er vanuit gaat dat veel van het latere gedrag van kinderen in hun jeugd al is bijgebracht. Liza: “Ik heb er een heel boek over geschreven. Dat jongens meteen tegen een bal trappen als ze hem zien en meisjes de bal opzij leggen om een bloempje uit het gras te plukken komt voor het grootste deel door de manier waarop volwassenen hun kinderen vanaf de babytijd behandelen en toespreken. Vanaf de allereerste momenten van hun bestaan worden jongetjes anders behandeld dan meisjes. Volwassenen stimuleren bepaald gedrag en ontmoedigen ander gedrag. Een jongetje dat tegen een bal trapt is stoer, een echte robbedoes, een jongen. Een meisje dat tegen een bal trapt is vertederend, maar die geven we snel een pop. We leren hen wat we van hen verwachten en wat we van hen accepteren. Jongens huilen niet en jongens plukken geen bloempjes. Er is overigens geen sprake van goed of slecht. Het is wat we met z’n allen, gemeenschappelijk, zijn overeengekomen. Een onuitgesproken afspraak. Als je bijvoorbeeld een paar met een baby van vijf maanden een kamer laat binnenkomen en de baby heeft roze kleertjes aan, dan begin je met een zachte stem te spreken en allemaal onzinkreetjes uit te slaken.” Liza veert half overeind of ze over de wieg van een baby staat en imiteert kraaigeluidjes en mummelpraat op de dwaze manier waarop ouderen met baby’s plegen te communiceren. Ze wriemelt met haar vingers en wuift met haar handen naar een denkbeeldig kind en schatert om haar eigen performance. “Wil je lekker slapie, slapie doen, mmmm. Of wil je drinkie, drinkie?” Toetoetoetoe. Als de baby in blauw is gekleed, spreek je met een zwaardere stem.” Liza imiteert nu een vader met basbaritongeluid: “Zo, grote knul. Lekker geslapen. Kom je uit je bed, dan gaan we voetballen. Kom op jong. Dus op jonge leeftijd wordt bepaald gedrag al aangemoedigd. Het begin al met de verschillende manier waarop je baby’s kleedt. Onbewust behandelen we baby’s anders. Als we daar massaal mee zouden stoppen, dan zouden we de biologische verschillen eens wat beter kunnen beoordelen. Liza kijkt me liefjes aan: Als ik jou was zou ik me maar stoppen. Hier kan ik uren over doorgaan.”.


UNICEF
Het advies ter harte nemend, de baby’s met rust latend, komen we op een heel ander onderwerp: het vrijwilligerswerk dat Liza marklund doet voor UNICEF. “Ik werk voor Unicef als een “goodwill” ambassadrice. Ik doe waar ik goed in ben en dat betekent journalistiek werk. Ik schrijf artikelen en maak documentaires voor de Zweedse commerciële tv-zenders. Het zijn bijvoorbeeld programma’s over kinderen met aids in Cambodja en een documentaire over de straatkinderen in Rusland. Ik heb documentaires gemaakt over kinderen in Afrika en in Oost-Europa waar kinderen nog echt slavenarbeid verrichten of waar ze gedwongen worden zich te prostitueren. Ik heb met de ouders gesproken, en met de verkopers, de bazen, de klanten. In ben in Bangkok geweest waar ik met moeders heb gesproken van kinderen die HIV hadden. UNICEF probeert ervoor te zorgen dat kinderen thuis mogen blijven of dat ze een thuis krijgen, want kinderen in sloppenbuurten worden zonder pardon de straat op geschopt als ze met gezondheidsproblemen zitten die geld kosten. We proberen onderwijs te brengen bij kinderen die dat normaliter niet zouden krijgen.
We proberen de houding van de mensen te veranderen, ze te leren hoe ze met dingen om moeten gaan. We zorgen natuurlijk ook voor hulp zodat mensen medische behandeling kunnen krijgen. Maar het is moeilijk om in die drukbevolkte sloppenwijken een soort mentaliteitsverandering teweeg te brengen. En in Zweden probeer ik de mensen op de hoogte te stellen van de erbarmelijke omstandigheden waaronder een deel van de kinderen op deze wereld moeten leven. Gelukkig willen veel mensen helpen. Ik vind het oprecht een enorm privilege dat ik in staat wordt gesteld om mee te helpen aan deze programma’s.

Invloed op schrijven?
Het schrijven van boeken wordt door de ellende die Liza meemaakt tijdens haar werk voor UNICEF niet beïnvloed. “Nee, natuurlijk zie ik veel ellende als ik met UNICEF op stap ben, maar ik ontmoet ook veel levensblijheid en optimisme en als we iets hebben gedaan waarmee we kinderen hebben kunnen helpen, krijg je er zoveel plezier voor terug. Ja, ze hebben aids, maar ze hebben ook pret. Het zijn niet alleen maar slachtoffers, ze spelen, lachen en hebben plezier. De levensomstandigheden zijn afschuwelijk, maar het feit dat er iemand naar hun luistert maakt dat ze weer wat hoop krijgen. En dat maakt mijn werk erg dankbaar.
Ik vind dit werk zo belangrijk dat ik af een toe een jaar niet bezig ben met het schrijven van boeken omdat ik uitsluitend bezig ben met UNICEF. Ik heb twee dagen geleden net een nieuw boek voltooid, dus ik kan best een jaar overslaan. Volgend jaar bijvoorbeeld zal ik weer een jaar niet schrijven, dan werk ik voor UNICEF. Daar krijg ik uiteraard niet voor betaald, maar door de inkomsten van mijn boeken kan ik me permitteren voor die organisatie te werken en af een toe een jaar inkomsten te missen. Er komt misschien een tijd dat ik nooit meer schrijf en alleen maar voor UNICEF werk. Mensen helpen is het mooiste dat er is.”