Interview Tom Rob Smith

Door Marcella van der Weg

Openly gay
Eerst maar even Tom Rob Smith op Wikipedia. De Nederlandse versie noemt hem ‘schrijver’, de Britse versie een ‘openly gay writer’. Smith was er ook al op geattendeerd en vermoedt dat iemand uit de ‘gay community’ graag bekende homoseksuelen zichtbaar wil maken. “Voor de goede zaak zullen we maar zeggen. Er zitten in Engeland nog veel mensen in de kast. Maar ik had het er zelf niet opgezet, het zou geen issue moeten zijn.” Het zit hem in zijn werkende leven ook niet in de weg. Op die ene keer na dan, toen een supervisor tijdens een “macho” schrijfsessie voor een televisieprogramma over voetbal, zei: ‘Tom doe jij de emoties, daar ben je goed in.’ “Voor mij was dat code voor: jij bent de homo-schrijver in deze kamer. Toen dacht ik wel: screw you! Het is ook een belediging voor heteromannen, alsof die niet over emoties kunnen schrijven.”

Schrijver van soaps
Smith reikt naar een zoveelste kop thee. Dat smeert de keel - geen overbodige luxe als je de hele dag over jezelf en je boeken moet praten. Onlangs verscheen Kolyma, het vervolg op Kind 44, dat met loftuitingen werd overladen en zelfs de longlist van de Bookerprijs haalde. Ook in Kolyma raakt voormalig agent van de veiligheidsdienst Leo Demidov verstrikt in een moordzaak die hem privé en maatschappelijk zwaar lijkt te beschadigen. Bovendien heeft de moordenaar een persoonlijk appeltje met Leo te schillen.
Ondanks een Britse vader en een Zweedse moeder (crimefictiongewijs toch een leuke combi) groeide Smith zelf niet met misdaadliteratuur op. De weg naar Kind 44 en Kolyma liep via Pipi Langkous, een studie Engels aan Cambridge en het schrijven voor een soap. Na Cambridge moest hij vooral veel afleren. “Op de universiteit schreef ik vooral stukken waarvan ik dacht dat mijn docenten ze goed zouden vinden. Maar schrijven om een bepaalde doelgroep te imponeren is onmogelijk. Er is maar een vraag die telt: wat schrijf je zelf graag? Waar ligt je hart?” Maar het duurde even voordat Smith daarachter was en hij teruggreep op het schrijven van wat hij zelf “avonturenromans” noemt. Als scenarist van “hele goedkope soaps” stak hij meer op.
Hij kwam nog maar net kijken, maar een productiemaatschappij van soaps durfde het wel met hem aan. Hij leerde er “massa’s” van, onder meer over de discipline van structuur, over de reacties van het publiek en over het werken met beperkte middelen. “Ik werkte voor soaps die nauwelijks budget hadden, dus geen grote locaties, geen grote actiescènes, het moest allemaal binnenshuis, heel begrensd. Dat dwingt je om na te denken over hoe je emoties en drama kunt peuren uit hele kleine scènes. In mijn boeken schets ik die grote, epische avonturen, maar ook het kleine huiselijke drama, waar een scène volledig om de karakters te draait. Daar heeft de soap mij beslist bij geholpen.”

Seriemoordenaars
Smith stuitte bij toeval op het verhaal van de Andrej Tsjikatilo, die tussen 1978 en 1990 in elk geval 56 moorden pleegden. De Russische seriemoordenaar werd Smiths “inspiratiebron” - al vindt hij dat in dit verband een beetje een raar woord. “Als mensensoort zijn ze ook helemaal niet interessant. Hoeveel je ook over ze leest, je begrijpt nooit echt wat ze bezielt.” Boeiender vindt Smith de reactie van de politie op dergelijke ‘grote’ zaken. Zoals tijdens het onderzoek naar de moord op de zwarte Stephen Lawrence in Londen in 1993. De dader werd niet gepakt, maar duidelijk werd wel dat het Britse politieapparaat chronisch racistisch was.
Een van de meest veelzeggende zaken op dat gebied was volgens Smith wel die van de Amerikaanse seriemoordenaar Jeffrey Dahmer, in de jaren zeventig. Dahmer lokte een Koreaanse jongen mee naar huis en gaf hem drugs om hem makkelijker te kunnen vermoorden. Maar de jongen wist te ontsnappen, volsagen in de war van de drugs en erg bang. Getuigen (twee zwarte vrouwen) vertrouwden het niet, maar de gealarmeerde politie was niet onder de indruk van de slecht Engels sprekende jongen en de vrouwen. Zeker niet toen Dahmer, een rustige, blanke man, opdook en de politie overreedde de jongen terug te brengen naar zijn huis. Waar Dahmer hem alsnog vermoordde.

Stalinistisch tijdperk
“Dahmer is niet interessant, en Tjsikatilo ook niet. Ze ontleenden genot aan het pijnigen en vermoorden van mensen, daar kan ik niet zo veel mee. Wat mij als schrijver vooral bezighoudt is de reactie van de politie. Die weigerde een onderzoek te doen op basis van objectiviteit en gerechtigheid.” In Dahmers geval speelde racisme een rol, in het geval van Tsjikatilo, zo schetst Smith in Kind 44, is het het Stalin-regime, dat ontkent dat er in de socialistische heilstaat zoiets als misdaad bestaat. Behalve als ze het in de schoenen kunnen schuiven van mensen die toch al niet ‘deugen’, zoals homoseksuelen. “Als ze een eerlijk onderzoek hadden gedaan, was tientallen mensen een gruwelijke dood bespaard gebleven. Dat is de consequentie als je je laat leiden door vooroordelen en intolerantie. En dat is niet alleen schadelijk voor een individu, dat is schadelijk voor de hele samenleving.”
Om de reactie van de politie extra op scherp te zetten, plaatste Smith de Tjsikatilozaak terug in de tijd. “In de jaren tachtig, toen deze zaak speelde, lagen de kaarten anders voor de politie. Het was misschien niet goed voor je carrière als je serieus onderzoek naar een seriemoordenaar deed, maar er wachtte geen goelag meer, zoals onder Stalin.”

Ontdekkingstochten
Smith opent Kind 44 met een hoofdstuk waarin hij een indringend beeld schetst van de door Stalin veroorzaakte hongersnood in de Oekraïne, begin jaren dertig. De scène tussen twee hongerende broertjes pakte nog pregnanter uit na een nuttig telefoongesprek met Robert Towne, scenarist van onder meer Chinatown, en een van Smiths helden. “In de versie die hij had gelezen ziet Andrei dat Havel in het bos door iemand wordt meegenomen. Volgens Towne moest Andrei dat niet zien, want dan begrijpt hij niet waarom Havel is verdwenen en kan hij zich van alles inbeelden.” En dat is wat precies wat Andrei doet: hij voelt zich in de steek gelaten en dat heeft verstrekkende gevolgen.
Smith wist niets van de Sovjet-Unie toen hij het verhaal van Tsjikatilo ontdekte, dus research was geboden. Hij kocht op goed geluk vijf boeken over Rusland en was bij het eerste gelijk ‘hooked’. Het werd een grote, fascinerende ontdekkingstocht. Hij bezocht het land ook, net als hij Hongarije bezocht voor Kolyma, dat zich deels in Boedapest afspeelt ten tijde van de Hongaarse Opstand (1956).

Boedapest
“Het belang van het proeven van de sfeer is nauwelijks te overschatten. In Boedapest bezocht ik een gigantische begraafplaats, waar de slachtoffers van de opstand begraven liggen. Ik liep tussen die graven, las de namen, en vaak stond er een klein, inmiddels vervaagd fotootje van de overledene bij. Sommigen waren niet ouder dan dertien, veertien jaar. Opeens daalt er dan een machtig gevoel over je neer: het is écht gebeurd, ik sta tussen mensen die erbij waren! Dat trok echt door mijn lijf en die emotie neem je mee bij het schrijven. Ook al speelt zich geen enkele scene op die begraafplaats af.”
Hoewel Kind 44 en Kolyma niet in Rusland worden uitgegeven heeft Smith wel van Russen te horen gekregen dat hij de Russische situatie aardig heeft weten te vatten. Toch heeft hij geen moment zijn best gedaan de ‘Russische ziel’ te doorgronden, want Smith denkt niet in termen van nationaliteit. “Bestaat er wel zoiets? En zo ja: ben ik dan degene die haar moet ontleden?” Nee, is het antwoord. Hij heeft zich vooral gericht op morele dilemma’s in een totalitaire samenleving. “En dan maakt het echt niet uit waar je vandaan komt. Kijk maar naar Duitsland, of naar Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Geef je je vrouw aan als je daarmee je ouders kunt redden? Red je je eigen hachje ten koste van iemand anders? Met dergelijke morele vragen kunnen we allemaal geconfronteerd worden.” Smith is ervan overtuigd dat Kind 44 het zo goed heeft gedaan, omdat hij dergelijke gewetenskwesties voortduren op scherp zet.

Geen happy end
Dat kwam hem overigens ook op kritiek te staan, en wel vanuit onverwachte hoek. Een Amerikaanse columnist “met een nostalgische kijk op Stalins Sovjet-Unie” noemde Kind 44 een anti-sovjet propagandastuk a la de jaren vijftig. Smith was – en is – verbijsterd. “Ik dacht hè?! Is iedereen het er tegenwoordig niet over eens dat Stalin al die misdaden heeft gepleegd? Al zijn wandaden zijn uitstekend gedocumenteerd. Dat Leo nog denkt dat Stalin ideologische redenen had om te doen wat hij deed… Maar dat je dat in het post-Stalintijdperk nog denkt is krankzinnig.”
Nog zo’n moment van verbijstering: Kind 44 heeft – volgens sommige lezers – een ‘happy end’. Smith wilde gelijk aan Kolyma beginnen om dat misverstand even recht te zetten. “Want het einde is bovenal heel dubbel.” In zijn functie als veiligheidsagent is Leo verantwoordelijk voor de dood van een echtpaar, wiens dochters hij uiteindelijk adopteert. Anders had hij ze in een kindertehuis moeten achterlaten, en, legt Smith uit, daar lag het sterftecijfer heel hoog. “Dus hij vindt dat hij iets moet doen, maar eigenlijk verlengt hij daardoor de misère voor die meisjes. He’s fucked either way – net als het oudste meisje.” Want zij wil niet bij de moordenaars van haar ouders wonen, maar wil haar jongere zusje wel een kans op een beter leven geven. En dus had Smith alweer een panklaar dilemma voor Kolyma.
“Leo ziet die kinderen als zijn redding. De oudste heeft dat heel goed door en wil niet Leo’s poort naar vergiffenis zijn.” Zij maakt het haar levenstaak Leo te haten en krijgt daarbij hulp, want er duiken meer spoken op uit Leo’s verleden.
Stalins opvolger Chroetsjov is inmiddels aan de macht en die onderkent de excessen van het zijn voorganger. “Dus Leo denkt dat hij die periode kan afsluiten. Maar niets is minder waar. Onder Stalin werden onschuldige mensen uit de maatschappij gehaald en verbannen naar de Goelag. Ze hadden niets fout gedaan en betaalden daar een hoge prijs voor. Verklikkers en meelopers met het regime waren veel beter af en dat knaagt. Het meest schuldig van iedereen waren de veiligheidagenten, dat waren de eigenlijke criminelen. Maar nu worden de jagers prooi. En dat is een mooi uitgangspunt voor crimefictie.” Want een van Leo’s slachtoffers komt terug als een nietsontziende engel der wrake.

Good guy – bad guy
Good guy wordt bad guy en omgekeerd - Smith houdt van dergelijke buitelingen. Maar één ding staat voorop: hij moet van al zijn (hoofd)karakters houden of tenminste iets hebben dat hij aardig vindt, anders kan hij niet over ze schrijven. “Veel van mijn karakters doen verschrikkelijke dingen, daar moet je ze wel een goede reden voor geven, want anders zijn het gewoon verachtelijke mensen. De meesten van hen zijn in een hoek gedreven, ze kunnen geen kant op. Daardoor ga je als lezer denken: dat had ik misschien ook gedaan in die omstandigheden.”
En ondanks Leo z’n fouten, kan Smith niet anders dat zijn STAMINA (“met hoofdletters”) bewonderen. “Zijn echtgenote Raisa is veel slimmer, maar hij heeft een ongelooflijk uithoudingsvermogen én hij probeert altijd het goede te doen – ook al pakt het niet altijd zo uit. Dus uiteindelijk geef je toch veel om ze.” Dat mag zo zijn, maar toch heeft Smith geen idee hoe Leo en Raisa eruit zien. “Als ik ze moest schilderen, zou ik niets op doek kunnen zetten. Maar de filmrechten zijn verkocht, dus er komt een moment dat die twee mensen een gezicht gaan krijgen en dat is heel gek.”