Jet (her)leest klassiekers: Ilias

Menin aeide thea Peleiadeo Achileos — zie daar, het eerste vers van de Ilias, dat toen ik op het gymnasium zat bij de meeste leerlingen stevig in het hoofd geramd was (de echte nerds waren natuurlijk in staat de de eerste tien verzen op te dreunen. Of de eerste twintig). En als niet, dan kende je wel de vertaling: ‘Muze, bezing mij de wrok van Peleus’ zoon Achilles’.

Er zijn weinig boeken die het stempel ‘klassieker’ meer verdienen dan de Ilias van Homeros, het ongeveer 2750 jaar oude oud-Griekse epos, of het moet de sequel hierop zijn: de Odyssee. En dat terwijl er best wel wat op af te dingen is. Ten eerste: is het wel een boek? Of, beter gezegd: is het een geschreven tekst? Steeds meer wetenschappers zijn het er over eens dat wat wij nu de Ilias en de Odyssee noemen in feite de opgeschreven verzen zijn die rondtrekkende barden op feesten en partijen ten gehore brachten. De archaïsch-Griekse samenleving was een orale cultuur: hoewel er al een alfabet bestond, lazen de mensen niet en werden verhalen (en alle andere zaken die belangrijk waren in het leven) mondeling overgebracht. En ten tweede: komen de verhalen uit de koker van Homeros? Heeft Homeros überhaupt wel bestaan? Is Homeros niet gewoon een verzamelnaam voor alle reizende zangers die vertelden over de tien jaar durende oorlog om de mooiste vrouw ter wereld, en de tien jaar durende reis naar huis van een van de overwinnaars? Een mythische figuur waarop de wereld haar idee van de oerschrijver projecteert?

Mythe of niet: Homeros is de oerschrijver, en de Ilias en de Odyssee zijn de oerklassiekers. ‘Volgens Ernest Hemingway kwam de moderne Amerikaanse literatuur voort uit één boek: The Adventures of Huckleberry Finn van Mark Twain,’ schrijft Pieter Steinz in Made in Europe. ‘Variërend op zijn stelling zou je kunnen zeggen dat de hele Europese literatuur is terug te voeren op de Ilias en de Odyssee, aangezien alle conflicten en emoties in de fictie — van het overspel van Madame Bovary tot de observaties in de poëzie van Wislawa Szymborska — al bij Homeros zijn te vinden. Zijn thema’s, personages en verteltechnieken (flashbacks, perspectiefwisselingen) zijn deel gaan uitmaken van het literair DNA van Europa en de rest van de wereld.’

In de net uitgekomen Ilias-vertaling van Imme Dros, die eerder de Odyssee vertaalde, zijn al die conflicten, emoties, karakters en technische elementen in prachtig, poëtisch en vloeiend Nederlands te lezen. ‘Zing, godin, over de wrok van Achilles van Peleus,’ luidt het eerste vers bij Dros. Om het tot leesbaar Nederlands te maken (in tegenstelling tot de gekunstelde vertalingen die je krijgt wanneer je de Griekse woordvolgorde aanhoudt) begint Dros met ‘zing’, in plaats van het woord dat in het Grieks zo prominent vooraan staat: menin, oftewel wrok.

Want het is de wrok van Achilles die de hele geschiedenis in gang zet. Wrok om het feit dat Agamemnon, de arrogante legeraanvoerder van de Grieken, het meisje dat Achilles als eergeschenk gekregen heeft, afpakt. Woedend is Achilles vanwege het onrecht dat hem wordt aangedaan, en daarom besluit hij niet meer mee te vechten tegen de Trojanen — hij, de belangrijkste strijder van de Grieken. Zijn wraak is zoet, want zonder Achilles worden aan Griekse zijde grote verliezen geleden; Hektor, de held van de Trojanen, daarentegen heeft succes als nooit tevoren en is zelfs even in de veronderstelling Achilles zelf te hebben gedood — maar het blijkt diens vriend Patroklos te zijn geweest, die zijn gouden uitrusting geleend heeft. Dat is het moment dat Achilles, gek van verdriet en vol schuldgevoel over de dood van zijn kameraad, zich weer in de strijd werpt.

Achilles en Agamemnon zijn kinderachtig en onredelijk, maar op andere momenten sympathiek of meelijwekkend; ze kunnen teder zijn tegen geliefden, maar ongenadig hard optreden tegen vijanden. En zoals zij geen eendimensionale helden en slechteriken zijn, zo zijn de andere personages ook niet honderd procent goed of slecht: Helena heeft met haar overspel weliswaar een allesverwoestende oorlog ontketend, maar is ook gewoon een eenzame vrouw die haar vaderland heeft moeten verlaten; Odysseus helpt de Grieken door een fantastische list aan de overwinning, maar is in feite een pesterig en wraaklustig mannetje. Misschien zijn de enige écht kwade geniën de goden en godinnen die het leven op aarde bekijken als een komische film, en af en toe, als ze verveeld raken, hier iemand gek laten worden, daar iemand verliefd, de een laten floreren, de ander laten sterven.