Jo Nesbø: 'Ik haat het als lezers suggesties geven waarover ik zou moeten schrijven'
Als een Duitse toerist op een Grieks eiland spoorloos verdwijnt, wordt de hulp ingeroepen van De Jaloezieman, een inspecteur die gespecialiseerd is in het oplossen van misdaden waarbij jaloezie het hoofdmotief lijkt te zijn.
De jaloezieman wordt binnenkort gratis weggegeven aan Nederlandse lezers. Wat vind je daarvan?
'Ik vind het geweldig. Mijn moeder was bibliothecaresse en ik bracht veel tijd door in de bibliotheek. Ik ben dus opgegroeid met een instituut waar ze boeken gratis weggeven. Ze willen ze na een tijdje wel terug, maar toch. Ik vind het belangrijk dat verhalen gratis toegankelijk zijn, want zo ben ik zelf ook begonnen met lezen.'
Wat las je dan zoal als kind?
'Mijn favoriete schrijver was Mark Twain. Ik vond Tom Sawyer en Huckleberry Finn echt geweldig. Ik hield van die verhalen. Mijn vader is opgegroeid in Brooklyn, in New York. Hij heeft wel wat Amerikaanse cultuur naar het gezin gebracht. Ik denk dat ik meer Amerikaanse dan Scandinavische kinderboeken las.'
Wilde je op die leeftijd al schrijver worden?
'Als iemand me vroeg wat ik later wilde worden, was "schrijver" niet mijn antwoord. Maar ik was wel vanaf jonge leeftijd met verhalen bezig. Ik vond het heerlijk om verhalen te vertellen. Ook mijn broer en vader waren goede verhalenvertellers. Ik ben opgegroeid in een familie met een orale verteltraditie. Verhalen waren onze vorm van entertainment. Het hoefde ook niet iedere keer een nieuw verhaal te zijn, ook oude verhalen werden keer op keer herverteld. Toen ik op school essays moest gaan schrijven voelde dat erg natuurlijk aan. Ik keek altijd erg uit naar essayopdrachten, het probleem was alleen dat ik moeite had met stoppen.'
Heb je veel geleend uit de verhalen van vroeger?
'Ongetwijfeld zijn er elementen uit de verhalen die in mijn jeugd verteld werden in mijn boeken beland. Ik kan alleen geen concreet voorbeeld bedenken.'
'Ik ben dus opgegroeid met een instituut waar ze boeken gratis weggeven. Ze willen ze na een tijdje wel terug, maar toch.'
Laten we het hebben over je nieuwe verhaal, De jaloezieman. Hoe ben je op het idee gekomen?
'Soms is het moeilijk om aan te wijzen hoe ik een verhaal precies heb bedacht. Verschillende elementen zijn bij elkaar gekomen. Het eerste is de locatie: op het Griekse eiland Kalymnos ga ik zelf wel eens klimmen. Ik had al eens voor de lol een verhaal geschreven over deze locatie, dat ik op een website had geplaatst waar je je klimtochten kan bijhouden. Dat verhaal is gesitueerd op een van de mooiste en belangrijkste reisbestemmingen voor klimmers. Later voelde ik dat ik dat verhaal verder wilde uitwerken.
Daarnaast had ik al eens het idee gekregen van een man die jaloezie kan detecteren. Ik was aan het lezen over menselijke leugendetectors, dat zoiets onzin is. Het blijkt dat agenten geen haar beter zijn in het herkennen van leugenaars dan jij of ik. Maar het bracht me wel op het idee van een man die jaloezie kan ruiken. Van alle moorden wordt 80 procent gepleegd door iemand die je kent. Vaak is jaloezie een motief. De jaloezieman reist het land door om de politie te helpen bij moordzaken, door te bepalen of jaloezie een motief kan zijn.'
Waar komt deze fascinatie voor jaloezie vandaan?
'Ik denk niet dat ik zelf een bijzonder jaloers persoon ben. Toch merkte ik een keer dat ik jaloers was. Dat was een enorme verrassing voor me. Ik dacht na over deze emotie en het frustreerde me dat het een totaal nutteloze emotie is. Andere emoties hebben meestal nog een zeker nut. Als je boos bent, kun je soms uit frustratie dingen voor elkaar krijgen. Haat heeft tot op zekere hoogte nut, omdat het ervoor zorgt dat je bepaalde mensen uit de weg gaat. Liefde is voor iedereen goed. Maar jaloezie, ik kom er niet uit waar dat goed voor zou zijn.
Daarbij kun je jaloezie niet in de hand houden. Veel andere emoties kun je beheersen. Als je boos bent, kun je jezelf tot rede brengen. Jaloezie, daarentegen, daar kun je jezelf niet uit praten. Andersom geldt hetzelfde. Als iemand jaloers is op jou, dan is er niet veel wat je kunt doen. Je kan proberen diegene met argumenten te overtuigen van de nutteloosheid, maar dat heeft geen zin.'
In Noorwegen staat De jaloezieman in een verhalenbundel, die in Nederland (nog) niet verschenen is. Waarom heb je besloten korte verhalen te gaan schrijven?
'Je zou eigenlijk moeten vragen waarom ik romans ben gaan schrijven. Toen ik begon, schreef ik eigenlijk alleen maar korte verhalen, bijvoorbeeld voor de schoolkrant. Aan het begin van mijn schrijverscarrière heb ik een verhalenbundel uitgebracht, maar die is nooit vertaald. En de nummers die ik voor mijn band schrijf, dat zijn eigenlijk ook korte verhalen. In het geval van de nieuwe bundel bleken enkele ideeën korte verhalen te zijn geworden, die gerelateerd waren aan hetzelfde thema. Het is namelijk niet zo dat ik ga zitten en denk: "Zo, nu ga ik eens een kort verhaal schrijven."'
'Ik dacht na over deze emotie en het frustreerde me dat het een totaal nutteloze emotie is.'
Heb je de jaloezieman, Nikos Balli, speciaal voor deze novelle gecreëerd? Of komt hij nog ooit ergens terug?
'Ja, maar niet gepland. Toen ik begon aan het eerste boek over Harry Hole, had ik ook niet verwacht dat hij in twaalf boeken zou opduiken. Van De jaloezieman heb ik al een tweede deel geschreven, maar dat heb ik puur voor de lol gedaan.'
Komt dat vaker voor, dat je iets schrijft wat niet voor publicatie bestemd is?
'Tegenwoordig schrijf ik bijna alleen maar met het doel te publiceren. Vroeger zag je nog wel dat schrijvers elkaar lange brieven schreven, die werden hooguit postuum ooit gebundeld. Achteraf gezien vormden die brieven een belangrijke bijdrage aan hun nalatenschap en de literatuur in het algemeen. Jammer dat bijna niemand dat meer doet.
Af en toe schrijf ik iets voor anderen. Laatst schreef ik voor een vriend iets over klimmen. En gister schreef ik een nummer voor de gitariste van onze band, die een solo-optreden had. Het voelt erg bevrijdend om iets te kunnen schrijven, zonder dat meteen de aandacht van de hele wereld erop gevestigd is.'
Wordt de druk soms te groot, door de aandacht van de wereld? Ieder boek moet toch beter zijn dan het vorige?
'Tot nu toe heb ik die druk wel kunnen negeren. Maar als je met je redacteur of je agent praat, dan word je er wel mee geconfronteerd. Dan pas realiseer je je wat je aan het doen bent. Lange tijd heb ik geleefd met het idee dat ik alleen voor mezelf en een paar vrienden schreef, maar als bestsellerauteur zijn er allerlei mensen afhankelijk van mijn werk. Door mijn werk creëer ik banen bij de uitgeverij. Daar probeer ik nooit te lang bij stil te staan. Ooit heb ik mijn baan als effectenmakelaar juist opgezegd, omdat ik geen verantwoordelijkheid voor anderen meer wilde hebben. Als ik dan geen geld had, was ik de enige die daar last van had. Nu heb ik gaandeweg als schrijver ook op een bepaalde manier verantwoordelijkheid. Ik probeer er niet te veel aan te denken, me zo vrij mogelijk te voelen en af en toe iets goeds te schrijven.'
Voel je wel een verantwoordelijkheid naar de kunst, naar de literatuur?
'Ik zou graag ooit iets wezenlijks bijdragen aan de literatuur. Ik zou graag eens iets schrijven wat oprecht waar is, iets verlichtends, iets wat bijdraagt aan een vernieuwend inzicht. Niet iets feitelijks, want de feiten liggen al op tafel, maar iets over de mensheid wat waar is.'
Heb je het idee dat je dat nog niet gedaan hebt?
'Er zijn wel een paar boeken waarin ik een punt heb gemaakt waar ik trots op kan zijn. Maar ik zou mijn eigen werk moeten herlezen om te kijken of dat echt zo is en in welk boek precies. Ik heb daar alleen helemaal geen tijd voor. Als ik tegenwoordig iets lees, zijn het wetenschappelijke publicaties. De openbaringen die ik vroeger voelde bij het lezen van fictie, die voel ik niet meer. Ik ben niet langer onder de indruk van mooi proza. Bij die wetenschappelijke artikelen begrijp ik meestal niet wat ik lees, doordat mijn intellect beperkt is. Maar het voelt alsof je naar de beste schakers ter wereld kijkt: je hebt geen idee wat ze aan het doen zijn, maar je krijgt een glimp van het diepe denken dat erachter zit.'
'Ik zou graag ooit iets wezenlijks bijdragen aan de literatuur. Ik zou graag eens iets schrijven wat oprecht waar is.'
Je was profvoetballer, effectenmakelaar, muzikant, nu schrijver. Hoe komt het dat je carrière zo divers is?
'Mijn vader was directeur van een middelgroot bedrijf. Hij zei: "Als je een leider bent, dan neem je die verantwoordelijkheid ook mee naar huis." Mijn vader was een wijs man. Ik ben altijd iemand geweest die een grote mate van vrijheid wilde. Ik denk niet dat ik een goede leidinggevende zou zijn, maar ik kan er ook niet tegen om een baas te hebben. Dat had ik als kind al. Als ik met vriendjes ging spelen, bepaalde ik de spelregels. Als de andere kinderen het er niet mee eens waren, ging ik maar alleen spelen. Dat is een beetje grappig, maar ook wel triest.'
Die behoefte aan vrijheid, heeft dat ook met klimmen te maken?
'Ja, dat denk ik wel. Klimmers nemen hun sport heel serieus, ook al is het maar een spel. Klimmen heeft totaal geen nut. Waarom zou je rotsen beklimmen? Veel klimmers die ik spreek hadden aanvankelijk een of ander slim of filosofisch antwoord verzonnen, maar uiteindelijk gaven ze gewoon toe dat ze geen idee hebben waarom ze klimmen.
Dat geldt voor mij ook. Ik heb geen idee waar ik mee bezig ben. Ik ben een gretige klimmer, maar niet getalenteerd. Ik ben ook pas begonnen met klimmen toen ik vijftig was, niet bepaald de leeftijd om nog heel goed te worden. Toch heb ik mezelf een doel gesteld: voor ik doodga, wil ik een klim van niveau 8a doen. (De moeilijkste graad is 9c, WM.) Op mijn leeftijd wordt mijn lichaam, ondanks het trainen, ieder jaar iets zwakker. Ik heb mezelf dus eigenlijk een onmogelijke taak gegeven.'
Misschien kun je het gevoel van vrijheid ergens anders uithalen. We mogen immers weer reizen na alle lockdowns. Kijk je ernaar uit je lezers weer te ontmoeten?
'Als schrijver hoor je dat wel te bevestigen, ja. Maar om eerlijk te zijn, blijf ik liever uit de buurt van mijn lezers. Het is niet zo dat ik een onaardige man ben, hoor. Maar vaak geven lezers suggesties waarover ik zou moeten schrijven. Dat haat ik.'
Je hebt vast zelf al een goed idee voor een volgend boek?
'Ik heb wel een idee voor een nieuw 'Harry Hole'-boek. Het zit nog niet helemaal in de pijplijn, maar het begin is er.'
