Was Karolien Berkvens zu sagen hat #1

Toen ze onlangs voor een lezing in Rusland was, vroeg een man na afloop of hij haar mocht omhelzen. Voor ze het wist, stond er een rij. Dana Grigorcea omarmde haar toehoorders en realiseerde zich dat er nog altijd grote verschillen bestaan tussen de cultuuropvattingen in Oost- en West-Europa. ‘Hier draait het om de oplage van je boek, om televisieoptredens, om de prijzen waarmee je werk wordt onderscheiden. We definiëren ons aan de hand de markt. Dat geldt ook voor kunstenaars.’

Dana Grigorcea werd in 1979 in Boekarest geboren. Ze groeide op tijdens het schrikbewind van dictator Nicolae Ceausescu, aan wiens overheersing pas op 25 december 1989, als laatste van de Russische satellietstaten, met geweld een einde kwam.

Eén van de dingen die de dictatuur haar ontnam, is haar moedertaal. Of, zoals ze zelf zegt: ‘Ich bin in einer Zeit der Sprachlosigkeit aufgewachsen.’

Sprachlosigkeit gaat verder dan sprakeloos zijn, Sprachlosigkeit is de afwezigheid van een middel om je uit te kunnen drukken. ‘Dictatuur verstikt de taal, wat overblijft zijn verdorde, uitgedroogde woorden waar de zure bijsmaak van de ideologie aan kleeft. Een schrijver probeert middels taal toegang te krijgen tot ideeën en beelden in zijn hoofd. Woorden, die door een politiek systeem gekaapt zijn, blokkeren die toegang bij voorbaat.’

En dus schrijft Grigorcea in het Duits, de taal waarin ze wél de woorden vond voor deze Sprachlosigkeit.
En hoe...

In Das primäre Gefühl der Schuldlosigkeit vindt Victoria onverwacht de tijd om terug te gaan naar haar geboortestad Boekarest. Ze werkt in Zürich bij een bank, maar als ze getuige is van een overval, krijgt ze verlof om deze gebeurtenis te verwerken. Eenmaal in Boekarest ontmoet Victoria oude bekenden en wordt haar geheugen op proustiaanse wijze gestimuleerd: door de geur van bloesem, door een bepaalde lichtinval in haar ouderlijk huis, keert ze terug naar de stad van haar jeugd.

Tijd en ruimte, zo laat Grigorcea zien, zijn geen vaststaande gegevens, het zijn begrippen waarvan wij de definities in ons dragen.

En met haar keert de lezer terug naar zijn eigen kinderjaren, die zich in mijn geval in Rotterdam afspeelden onder totaal andere omstandigheden. Maar dit boek gaat niet alleen over Roemenië of over het communisme, het gaat ook over hoe we aan de hand van herinneringen een verhaal, een werkelijkheid construeren. Tijd en ruimte, zo laat Grigorcea zien, zijn geen vaststaande gegevens, het zijn begrippen waarvan wij de definities in ons dragen. ‘Ik heb veel gereisd en onder andere in Oostenrijk, België en Duitsland gewerkt, nu woon ik in Zürich, maar ik ben nooit echt uit Roemenië weggegaan. Ik ben geen emigrante, maar een Flaneurin. Ik wilde onderzoeken welk effect de ruimte op ons heeft. Hoe beweegt men zich door een stad? Hoe neem je een stad waar, nadat je in een andere stad gewoond hebt? Als we verhuizen, zoeken we dingen die ons vertrouwd zijn, we zoeken sporen van de oude stad in de nieuwe en zo overlappen verschillende ruimtes elkaar, zo wordt Boekarest Zürich en andersom.’

Dana Grigorcea is een evenwichtskunstenaar. Haar figuren zijn grotesk, maar geloofwaardig. Haar dialogen zijn nuchter, maar eigenzinnig. Humor en tragiek raken nergens uit balans en maken dat het belangrijkste thema – schuld – zonder een schijn van moralisme beschreven wordt. ‘Ik wil geen literatuur met een opgeheven vingertje schrijven. De meeste Roemeense boeken over deze periode worden gekenmerkt door een verbitterde toon, maar dat wilde ik beslist vermijden, daarom koos ik ervoor dit verhaal deels vanuit het perspectief van een kind te vertellen. Een kind ontmaskert de wereld door zijn naïeve blik. Een kind verwacht niet dat de wereld om hem heen slecht is, het kan zich zelfs in een dictatuur prima thuis voelen. Daarom is de klap later des te groter, als het kind – eenmaal volwassen geworden – begrijpt in wat voor gruwelijke omstandigheden het zich ooit thuis heeft gevoeld.’

En daar ontstaat het schuldgevoel waar de Übergangsgeneration van Victoria, wier kindertijd zich afspeelde in een communistische dictatuur, maar die volwassen werd in een kapitalistische democratie, mee worstelt. De verleiding bestaat het emotionele schuldgevoel dat resteert uit een failliet politiek systeem om te zetten in zakelijke schulden uit een (niet minder failliet) financieel systeem. ‘Sie [Die Bank] will uns alle verschulden mit ihrem Fantasiegeld,’ rief Dinu, ‘um an die wahren Güter zu kommen, an Häuser und Paläste und an alles, was wir haben...’