Klimaatfictie, eindelijk in opkomst?
Amitav Ghosh schreef letterlijk:
'In a substantially altered world, when sea-level rise has swallowed the Sundarbans and made cities like Kolkata, New York and Bangkok uninhabitable, when readers and museumgoers turn to the art and literature of our time, will they not look, first, and most urgently, for traces and portents of the altered world of their inheritance? And when they fail to find them, what should they—what can they—do other than to conclude that ours was a time when most forms of art and literature were drawn into the modes of concealment that prevented people from recognizing the realities of their plight? Quite possibly then, this era, which so congratulates itself on its self-awareness, will come to be known as the time of the Great Derangement.'
Deze quote kwam ik op het spoor door het lezen van literair tijdschrift Terras #19, getiteld 'Naar Water'. In 2017 en 2018 gaf ik samen met futurismebureau Monnik de workshopserie 'De Geschiedenis van Morgen', waarin we literaire auteurs hielpen sciencefiction te schrijven. Een van de deelnemers was Renée van Marissing (nu genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs met het boek Onze kinderen) en zij schreef een verhaal over klimaatvluchtelingen uit Nederland, getiteld 'We blijven zwemmen': echte Nederlandstalige klimaatfictie dus. Jaren later stuurde ze me een berichtje of ik boekentips had voor een artikel in Terras over droogte en watergebrek in speculatieve fictie. In het resulterende artikel verwijst ze naar Ghosh' vraag, wat me dusdanig nieuwsgierig maakte, dat ik de rechtstreekse quote ben gaan opzoeken. In dit artikel in The Guardian gebruikt hij dezelfde tekst. The Great Derangement is uit 2016. Is het nog steeds zo beroerd gesteld met de verhalen over klimaat? Of is dit genre nu eindelijk in opkomst?
Clifi
Zoals gezegd is de klimaatfictie het makkelijkst en het vroegst te vinden in de sciencefiction. De term Clifi is nog niet zo heel oud, maar het subgenre bestaat al veel langer. Sommigen zien bijvoorbeeld de klassieker Duin van Frank Herbert (net opnieuw verfilmd als Dune) als een voorloper van Clifi, omdat het boek deels gaat over ecologie, watermanagement en overleven in de woestijn. Daar is tegen in te brengen dat Dune in een verre toekomst op een andere planeet speelt, maar toch: het heeft het denken over klimaat, omgeving en natuur in sciencefiction een boost gegeven.
De laatste decennia verschijnen er met grote regelmaat Clifi-sciencefictionboeken, die meestal ook in het dystopische of (post)apocalyptische subgenre vallen. Met andere woorden: het klimaat gaat er aan, of is er al aan en het boek laat zien en voelen wat er dan met de wereld en de mensen die er in (over)leven gebeurt. Een van de meest akelige beschrijvingen daarvan geeft Cormac McCarthy in De weg, al is daar de oorzaak van de apocalyps niet duidelijk (het zou klimaatverandering kunnen zijn). Toch zijn er ook boeken die de toekomstige wereld neutraal beschrijven – klimaatverandering is een feit, mensen passen zich aan – of zelfs optimistisch – klimaatverandering is rot, maar we kunnen een totale ramp nog afwenden. Helaas zijn de meeste van de beste Clifi (nog) niet vertaald.
Er zijn nog veel meer Clifi-sciencefictionboeken en daarmee zou je kunnen zeggen dat Ghosh niet echt gelijk heeft. Maar dan raak je ook weer een beetje aan de aloude discussie: wat is literatuur? En telt sciencefiction daar wel in mee? Zoals Ghosh in het artikel dat ik hierboven heb gelinkt zelf zegt:
'It is as though in the literary imagination climate change were somehow akin to extraterrestrials or interplanetary travel.'
Dus als je klimaatfictie schrijft, word je al snel naar het SF-strafbankje verwezen. Maar dat kun je ook andersom zien: sciencefiction is al lang bezig met dit existentiele onderwerp en de literatuur is nu een beetje aan het inhalen.
Wil je nog wat meer sciencefiction over klimaat ontdekken, kijk dan zeker naar andere boeken uit de oeuvres van Robinson (New York 2140 bijvoorbeeld, maar eigenlijk zit in al zijn boeken wel een klimaatelement), VanderMeer (Hummingbird, Salamander en The Strange Bird bijvoorbeeld, maar ook hij is bijna geobsedeerd door het klimaat) en Bacigalupi (The Water Knife en andere boeken). Daarnaast zijn de boeken van Margaret Atwood (de 'MaddAddam'-serie bijvoorbeeld) en John Brunner (Doemwereld) interessant, maar er is nog zoveel meer. Tips zijn welkom onder het artikel!
Klifi
Bij klimaatfictie is er iets interessants aan de hand: ook als het als literatuur of literaire roman uitgebracht wordt, zit er een toekomst-, sciencefiction- of speculatief element in, dat kan niet anders, omdat de klimaatramp zich nog niet (volledig) voltrokken heeft. Zeker voor de traditionele Nederlandse literatoren leek dat lange tijd een brug te ver. Maar het is gaande! Vorig jaar baarde Adriaan van Dis opzien met zijn boek KliFi natuurlijk, maar sindsdien lijkt het steeds normaler te worden, zoals ook Erik Rozing bewijst met zijn nieuwe boek, Staat van ontkenning, dat momenteel in een Hebban Leesclub Special wordt besproken op Hebban. Natuurlijk waren er pioniers, zoals Chris Polanen, die in 2017 in Waterjager al schreef over zijn geboortestad Paramaribo, die in de toekomst vrijwel helemaal onder water is komen te staan.
Er is dus steeds meer aandacht voor klimaat, ook in de Nederlandse fictie. Het wordt normaler en het valt soms zelfs bijna niet op als klimaatverandering een thema in een boek is. Maar gaat dat ook helpen, als het niet overduidelijk en activistisch is? Of kun je klimaatverandering ook gewoon als decor, als achtergrond gebruiken en hoeft er geen statement gemaakt te worden? Wat vind jij daarvan? We horen het graag onder dit artikel!
Internationaal
Buiten Nederland is het veel normaler en meer geaccepteerd om met genres te spelen, crossovers te schrijven en speculatieve elementen te gebruiken in literatuur. Ook al vraagt Ghosh zich af waarom klimaatverandering als onderwerp vaak gelijk gesteld wordt met aliens en ruimteschepen, in het Engelstalige literaire veld wordt daar toch minder op neergekeken dan in Nederland. Dat neemt niet weg dat ook buiten ons taalgebied dit onderwerp soms nog onderbelicht is.
Non-fictie
Ook al is dit een artikel over klimaatfictie, het is toch ook interessant om een aantal non-fictieboeken over klimaatverandering te noemen. Sommige dienen om ons bewust te maken van de gevaren, andere proberen oplossingen te bieden en weer andere proberen te duiden wat er gaande is.
Er verschijnen steeds meer boeken, zowel non-fictie als fictie, waar klimaatverandering een rol in speelt. Soms is het alleen een omgeving, een canvas waarop het verhaal geschilderd wordt, soms is het een activistisch manifest, bedoeld om de lezer te overtuigen en tot actie aan te zetten en er zijn zelfs boeken die klimaatverandering ontkennen, belachelijk maken of ondergraven (maar die heb ik hier bewust niet genoemd, om desinformatie te voorkomen).
We leven in 'interessante tijden' (zoals de Chinese vervloeking zou luiden) en de oplossingen voor klimaatverandering stapelen zich nog niet zo heel zichtbaar op. Toch lijken schrijvers zich steeds meer bewust van de gevaren en de mogelijkheden voor hun boeken en hopelijk stijgt daarmee het bewustzijn in de samenleving (en niet alleen de zeespiegel). Klimaatfictie is in opkomst, hopelijk geeft dat een duw aan het werken aan een oplossing.
We horen graag wat jouw favorieten in het klimaatfictiegenre zijn. Vertel erover onder het artikel!
